Էկոլոգիա

11դասարան

Երկրաշարժ

1963-1998թթ. տեղի ունեցած՝ թվով 358 214 երկրաշարժերի էպիկենտրոնները։

Երկրաշարժ, ստորգետնյա ցնցում է որ տեղի է ունենում երկրակեղևիորոշակի զանգվածում կուտակված էներգիայի կտրուկ լիցքաթափման արդյունքում: Տարբեր ժամանակաշրջաններում երկրաշարժերի առաջացումը բացատրվել է տվյալ ժամանակներում ընդունված պատկերացումների համաձայն և հիմնականում կապվել է տարատեսակ կենդանիների շարժումների հետ։ Այսպես օրինակ, հին Չինաստանումերկրաշարժերի «մեղավորը» ցուլն էր, Ճապոնիայում՝ ձուկը,Հնդկաստանում՝ խլուրդը և այլն։Հյուսիսային Ամերիկայի հնդկացիներն ասում էին, որ Երկիրն իր վրա կրում է հսկայական կրիան և ամեն անգամ ցնցվում է, երբ կրիան անցնում է մեկ ոտքից մյուսի վրա։ Երկրաշարժերը հաճախ դիտվել են որպես զայրացած Աստծո պատիժ՝ ի պատասխան մարդկանց մեղքերի։Առաջին անգամ երկրաշարժերի բացատրությունը երկրի ընդերքում որոնելու վարկածն արտահայտել է հին հույն փիլիսոփա Արիստոտելը։ Նա համարում էր, որ Երկրի վրա առաջացող քամիները ճեղքերի և քարանձավների միջոցով մտնելով Երկրի ընդերք, այնտեղ առկա կրակի պատճառով ուժեղանում են և սկսում ճանապարհ որոնել դեպի Երկրի մակերևույթ, հենց դրա ժամանակ էլ տեղի են ունենում երկրաշարժերը։ Այս վարկածը թեև իր մեջ չի պարունակում ոչ մի լուրջ գիտական բացատրություն, սակայն երկար ժամանակ ընդունվել է որպես երկրաշարժերի առաջացման հիմնական վարկած։ Դրա շնորհիվ մինչև այժմ էլ մնացել է «սեյսմավտանգ եղանակ» հասկացությունը։

Երկրաշարժերը ըստ առաջացման բնույթի կարելի է դասակարգել երկու խմբերի.

• Բնական երկրաշարժեր
• Տեխնածին երկրաշարժեր

Բնական երկրաշարժերը կապված են տարբեր պրոցեսների հետ։ Հայտնի են տեկտոնական շարժումներով պայմանվորված երկրաշարժեր, հրաբուխների հետ կապված երկրաշարժեր, երկրակեղևում կարստային խոռոչների փլուզման հետևանքով առաջացող երկրաշարժեր և այլն։

Տեխնածին երկրաշարժեր ասելով պետք է հասկանալ այնպիսի երկրաշարժ, որը կապված է մարդկային գործունեության հետ։ Օրինակ ռազմական կամ արդյունաբերական պայթյունների հետևանքով առաջացող ցնցումները կարող են «տրրիգեր» (շարժիչ ուժ) հանդիսանալ ուժեղ երկրաշարժի համար։ Կամ օրինակ մեծ ջրամբարի կառուցումը կարող է հանգեցնել տվյալ տարածքում սեյսմիկ ակտիվության բարձրացման։

Նշված բոլոր տիպի երկրաշարժերից Հայաստանի տարածքում առավել ուժեղ և առավել տարածված են տեկտոնական երկրաշարժերը։

Երկրաշարժերը ըստ կանխատեսելիության կարելի է բաժանել նույնպես երկու խմբի.

• Կանխատեսելի երկրաշարժեր
• Անկանխատեսելի երկրաշարժեր

Ընդհանրապես երկրաշարժերի կանխատեսում ասելով պետք է նկատի ունենալ նրա տեղի, ուժգնության և ժամանակի հավանականային բնութագրերը։ Կանխատեսելի համարվում են այն երկրաշարժերը, որոնք իրենց «ստեղծման» փուլում թույլ են տալիս գրանցել տարատեսակ նախանշաններ։ Երկրաշարժերի նախանշաններից են համարվում՝ ստորգետնյա ջրերի մակարդակի փոփոխությունները, երկրամագնիսական դաշտի փոփոխությունները,ռադոն գազի անոմալ փոփոխությունները և այլն։ Անկանխատեսելի են համարվում առանց որևէ նախանշանների գրանցվող երկրաշարժերը։

Երկրաշարժի առաջացումը

Խզվածքը, էպիկենտրոնը եւ հիպոկենտրոնը։

18–րդ դարի սկզբին անգլիացի գիտնական Ջոն Միտչելը եկավ այն եզրակացության, որ Երկրի ցնցումները երկրաշարժի ժամանակ տեղի են ունենում առաձգական ալիքների շարժման արդյունքում։

Ներկայումս առավել ընդունված տեսակետներից մեկի համաձայն երկրաշարժերը տեղի են ունենում այն դեպքում, երբ երկրակեղևիլեռնային ապարների որոշակի զանգվածում առաձգական լարումներն ու դեֆորմացիաները գերազանցում են այդ ապարների կարծրությանը։

Երկրաշարժը հաջորդում է լեռնային ապարների փոխադարձ սահքին։ Սկզբում դա արգելակվում է շփման ուժի միջոցով, որի հետևանքով, կուտակվում են բնահողերի առաձգական լարումներ։ Երբ լարումը հասնում է շփման ուժից մեծ կրիտիկական արժեքի, տեղի է ունենում բնահողերի կտրուկ խզվածք՝ նրանց տեղաշարժով։ Կուտակված էներգիան ազատվում է, առաջացնելով երկրի մակերևույթի ալիքային տատանումներ՝ երկրաշարժ։

Երկրաշարժից առաջացած սեյսմիկ ալիքները տարածվում են ձայնային ալիքների նման։ Հեռավորությունից կախված, ալիքների ուժգնությունը նվազում է։
Ալիքների առաջացման կետին ասում են երկրաշարժի օջախ կամ հիպոկենտրոն, իսկ երկրի մակերևույթի նրա վերևի կետին՝ էպիկենտրոն։
Սեյսմիկ ալիքների տարածման արագությունը կարող է հասնել մինչև 8 կմ/վրկ։

Երկրաշարժի մագնիտուդը

Չարլզ Ֆրենսիս Ռիխտեր (1900-1985թթ.)

Երկրաշարժի մագնիտուդը երկրաշարժի ժամանակ սեյսմիկ ալիքների տեսքով անջատվող էներգիան բնութագրող մեծությունն է։
Մագնիտուդի սանդղակը 1935թ. առաջարկել է ամերիկացի գիտնական Չարլզ Ռիխտերը և հաճախ ասում են նաև՝ Ռիխտերի սանդղակ։
Պարունակում է 1-ից մինչև 9 պայմանական միավոր՝ մագնիտուդ, որոնք հաշվվում են սեյսմոգրաֆի արձանագրած տատանումներով։
Այս սանդղակը հաճախ շփոթում են երկրաշարժի ինտենսիվության 12 բալանի համակարգի հետ, որը հիմնված է ստորերկրյա ցնցումների արտաքին դրսևորումների՝ մարդկանց, առարկաների, կառույցների, բնության օբյեկտների վրա ունեցած ազդեցությունների վրա։ Երկրաշարժը պատահելուց հետո սկզբից հայտնի է դառնում սեյսմագրերով որոշվող մագնիտուդը, այլ ոչ թե ինտենսիվությունը, որը պարզ է դառնում որոշ ժամանակ հետո՝ հետևանքների մասին տեղեկությունները հավաքելուց հետո միայն։

Սան Ֆրանցիսկո քաղաքի ավերակները 1906թ. երկրաշարժից հետո։

Երկրաշարժի մեծությունները և օջախի մեխանիկան

Այս բաժնում ներկայացված են երկրաշարժի օջախները, դրանց ներգործության մեխանիզմը, տարածա-ժամանակային բաշխումը։ Օջախները լինում են բնական և տեխնածին։ Դրանցից առաջինները, որոնք հանդիսանում են հիմնական օջախները, ընդհանրապես կապ չունեն մարդկային գործոնի հետ, իսկ տեխնածիններն այս կամ այն չափով կապված են մոլորակի վրա մարդկային կենսագործունեության հետ։ Բնական օջախների ակտիվությունը Երկրի վրա արտահայտվում է երկրաշարժերով։ Երկրաշարժի առաջացման պատճառների բացատրությունները կապված են երկրագնդի կեղևի՝ լիթոսֆերայի մեջ անընդհատ տեղի ունեցող երևույթների հետ։ Երկրագնդի կեղևը շատ բարակ հաստություն ունի նրա շառավղի հետ համեմատած։ Այդ շերտը՝ լիթոսֆերան պինդ է, բայց ոչ ամբողջական։ Այն բաժանված է մի քանի մեծ կտորների, որոնք կոչվում են սալեր։ Սալերի չափերը հարյուրավոր կիլոմետրերից հասնում են հազարավոր կիլոմետրերի։ Լիթոսֆերայի տակ՝ մանթիայում ազդում են խորքային ուժեր, որոնք ստիպում են սալերին շատ դանդաղ շարժվել կամայական ուղղությամբ տարեկան մինչև մի քանի սանտիմետր մեծության։ Այդ խորքային ուժերի առաջացման պատճառները դեռ լրիվ հայտնաբերված չեն և կապված են երկրագնդի ներսում անընդհատ տեղի ունեցող ջերմային կոնվեկցիայի (փոխանցման), այլ ֆիզիկա-քիմիական պրոցեսների հետ։ Այս բարդ գործընթացում որոշ տեղերում երկու սալերի արանքից երկրի խորքից դեպի մակերևույթ դուրս են գալիս կիսաշիկացած ապարային զանգվածներ, սալերը հեռացնելով միմյանցից, մյուս տեղերում սալերը իրենց կողերով սահում են իրար նկատմամբ և վերջապես կան տեղեր, որտեղ մեկ սալը մյուսի հետ հանդիպելիս ընկղմվում է մյուսի տակը, վերջինս կոչվում է սուբդուկցիայի երևույթ։ Սալերի այդպիսի անհամաձայնեցված դանդաղ շարժումները ստիպում են ապարային ստվարաշերտին ճաքճքել ու տրոհվել՝ առաջացնելով երկրաշարժեր։

Այսպիսով, լիթոսֆերային սալերի շարժման հետևանքով լիթոսֆերան կազմող ապարներում կուտակվում են առաձգական լարումներ։ Երբ այդ առաձգական լարումների արժեքները հասնում են ապարների ամրության սահմանը գերազանցող կրիտիկական մեծության, ապարներում տեղի են ունենում սեյսմածին խզումներ։ Սեյսմածին խզումները սովորաբար առաջանում են լիթոսֆերայի առավել թուլացած գոտիներում, որոնք իրենց հերթին հանդիսանում են երկրակեղևում ավելի վաղ առաջացած երկրաբանական խզումներ։ Բեկվածքի առաջացած մասի (սեյսմածին խզման) երկարությունը կարող է փոխվել մի քանի մետրից (աննկատելի երկրաշարժերի դեպքում) մինչև մի քանի հարյուր կիլոմետր (խոշոր երկրաշարժերի դեպքում)։ Սեյսմածին խզումը կարող է դուրս գալ Երկրի մակերևույթ, բայց կարող է նաև մնալ մեծ խորության վրա։ Տրոհման ժամանակամիջոցը տևում է մի քանի վայրկյանից (թույլ երկրաշարժեր) մինչև մի քանի տասնյակ վայրկյանների (ուժեղ երկրաշարժեր)։ Տրոհման պրոցեսի ընթացքում առաջանում է կինետիկ էներգիա, որը ծախսվում է ապարների փշրման, քայքայման և սալերի ուղղահայաց և հորիզոնական շարժումների վրա։ Էներգիայի որոշ մասը անջատվում է ջերմության տեսքով, իսկ ոչ մեծ մասը արձակվում է միջավայրում սեյսմիկ առաձգական ալիքների տեսքով, որոնք տարածվում են երկրագնդի մարմնում։ Երբ սեյսմիկ ալիքները հասնում են երկրագնդի մակերեսին, նրանք առաջացնում են գետնի տատանումներ, որոնք մենք ընկալում ենք որպես երկրաշարժեր։ Քանի որ սեյսմիկ ալիքներն առաջանում են ոչ թե մեկ անշարժ կետից, այլ ճաքի շարժվող կողից, և քանի որ նրանք կարող են իրենց ճանապարհին նաև անդրադառնալ, ապա նրանք Երկրի մակերես հասնում են տարբեր ուղղություններով և տարբեր ժամանակներում։

Գոյություն ունեն սեյսմիկ ալիքների երկու հիմնական տիպեր՝ ծավալային և մակերևութային ալիքներ։ Ծավալային ալիքները տարածվում են Երկրի ծավալում ինչպես առաձգական կամ ձայնային ալիքները։ Մակերևութային ալիքները տարածվում են մակերևույթով, ինչպես ծովում առաջացող ալիքներ։

Ծավալային ալիքներն առաջանում են ապարների անմիջական տրոհմամբ, արձակվում են ամբողջ միջավայրում և տարածվում բոլոր ուղղություններով (ծավալներով), հեռավորությունից կախված թուլանալով՝ մարելով։ Նրանք իրենց հերթին բաժանվում են երկու հիմնական տիպերի՝ երկայնական ալիքներ, որոնք նշանակում են P տառով, տարածվում ավելի մեծ արագությամբ և շուտ հասնում Երկրի մակերևույթին, ազդանշում երկրաշարժի փաստի մասին, որի համար կոչվում են նաև առաջնային և լայնական ալիքներ, որոնք նշանակվում են S տառով, որոնք տարածվում են ավելի փոքր արագությամբ և հասնում Երկրի մակերեսին մի քիչ ուշացած, բայց ունենում են ավելի մեծ հարվածի ուժ և վերջնականապես հաստատում, որ երկրաշարժ է տեղի ունեցել։

Այսպիսով, երկայնական են կոչվում այն «առաջնային» սեյսմիկ ալիքները, որոնց տարածման դեպքում մասնիկները կատարում են ալիքի տարածման ուղղությամբ տատանումներ (ձգում-սեղմում)։ Իսկ լայնական ալիքներն այն «երկրորդական» սեյսմիկ ալիքներն են, որոնց տարածման դեպքում մասնիկները կատարում են ալիքի տարածմանն ուղղահայաց տատանումներ (սահքի դեֆորմացիաներ), ունեն ավելի փոքր արագություն, քան երկայնական P ալիքները, բայց օժտված են ավելի մեծ էներգիայով, հեղուկ միջավայրով չեն տարածվում։

Ինչպես ցանկացած ջարդվածքի կամ կտրման դեպքում, այնպես էլ երկրաշարժ առաջացնող ապարների տրոհման պրոցեսը սկսվում է մի որոշակի կետից և հաջորդաբար շարունակվում՝ արձակելով տարբեր ուժգնության ու պարբերության ծավալային ալիքներ, կախված տրոհման, ընդհանուր դեպքում որոշ հաստության, շերտի ճաքերի չափերից ու քանակից։ Չնայած երկրաշարժի օջախից անընդհատ արձակվում են ծավալային ալիքներ, միջավայրի ամեն մի մասնիկ կատարելով հետադարձ համընթաց շարժումներ, մնում է համարյա նույն տեղում։ Քանի որ բոլոր մարմինները պինդ, թե հեղուկ, ընդունակ են փոխանցել ճնշում, ապա P ալիքները կարող են հատել երկրագնդի ամբողջ զանգվածը՝ պինդ և հեղուկ։ Ինչ վերաբերում է S ալիքներին, ապա նրանք կարող են հատել միայն պինդ զանգվածներին։

Առավել ավերիչ երկրաշարժերը

• 1556հունվարի 23 – Գանսյու և Շանսի, Չինաստան – Չինական երկրաշարժ 830 000 մարդ է զոհվել։
• 1692– Ճամայկա – Պորտ-Ռոյալը լիովին ավերվել է։
• 1737– Կալկութա, Հնդկաստան – 300 000 մարդ է զոհվել։
• 1755– Լիսաբոն – 60 000-ից մինչև 100 000 մարդ է զոհվել, քաղաքը լիովին ավերվել է։
• 1783– Կոլաբրիա, Իտալիա – 30 000-ից մինչև 60 000 մարդ է զոհվել։
• 1811– Նյու Մադրիդ, Միսսուրի, ԱՄՆ – քաղաքը լիովին ավերվել է, 500 կմ² տարածքում ջրհեղեղ։
• 1896– Սանրիկու, Ճապոնիա – էպիկենտրոնը ծովում էր։ Հսկայական ալիքը 27 000 մարդ և 10 600 շինություն է ավերել։
• 1897– Ասսամ, Հնդկաստան – 23 000 մ² տարածքը անճանաչելիորեն փոխվել է, հավանաբար մարդկային պատմության ընթացքում ամենախոշոր երկրաշարժն է։
• 1906– Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ 1 500 մարդ է զոհվել, քաղաքի 10 կմ² տարածք է ավերվել։
• 1908– Սիցիլիա, Իտալիա 83 000 մարդ է զոհվել, Մեսսինա քաղաքը լիովին ավերվել է։
• 1911հունվարի 4 (դեկտենբերի 22 1910 ըստ հին տոմարի) – Վերնիյ(մինչև 1921 – Ալմա Աթայի անվանումը), Ղազախստան, Ռուսական կայսրություն. 9-10 բալ ուժգնությամբ, համարյա ողջ քաղաքը ավերվել է, մնացել են եզակի կառույցներ։
• 1920– Գանսյու, Չինաստան 20 000 մարդ է զոհվել։
• 1923– Կանտոյի մեծ երկրաշարժ – Տոկիո և Յոկոգամա, Ճապոնիա (8,3 ըստ Ռիխտերի) – 143 000 մարդ է զոհվել։, ծագած հրդեհի պատճառով մոտ 1 000 000 մարդ մնացել է առանց տանիքի։
• 1939– Ներքին Տավրոս, Թուրքիա 32 000 մարդ է զոհվել։
• 1948– Աշխաբադ, Թուրքմենիա, Աշխաբադի երկրաշարժ, – 110 000 մարդ է զոհվել։
• 1949– Էկվադոր 10 000 մարդ է զոհվել։
• 1950– Հիմալայներ սարերում 20 000 կմ² տարածք է ավերվել։
• 1960– Ագադիր, Մարոկո 12 000 – 15 000 մարդ է զոհվել։
• 1960– Չիլի, Չիլիի մեծ երկրաշարժ, մոտ 10 000 մարդ է զոհվել, ավերվել են Կոնսեպսեն, Վալդիվիա, Պուերտո-Մոնքաղաքները։
• 1963– Սկոպյե, Հարավսլավիա մոտ 2 000 մարդ է զոհվել, քաղաքի մեծ մասը ավերվել է։
• 1964– Անկորիջ, Ալյասկա, ԱՄՆ քաղաքի մեծ մասը ավերվել է, մեծ սահանքներ, 300 կմ երկաթգիծ է քանդվել։
• 1966ապրիլի 26 – Տաշքենդ, Ուզբեկիստան, Տաշքենդի երկրաշարժ – (5.3 ըստ Ռիխտերի սանդղակի) քաղաքը խիստ տուժել է, 8 մարդ է զոհվել։
• 1970– Պերու 63 000 մարդ է զոհվել։, 600 000 մարդ մնացել է առանց տանիքի։
• 1976– Գվատեմալա ավելի քան 20 000 մարդ է զոհվել, մոտ 1 000 000 մարդ մնացել է առանց տանիքի։
• 1976հուլիսի 28 – Տյանշան, հյուսիս-արևելյան Չինաստան, Տյանշանի երկրաշարժ (8,2 ըստ Ռիխտերի սանդղակի) – ավելի քան 655 000 մարդ է զոհվել։
• 1981– Սիցիլիա ավերածություններ բազմաթիվ բնակավայրերում, սկսել է գործել Էթնա հրաբուխը։
• 1985– Մեխիկո, Մեքսիկա (8,2 ըստ Ռիխտերի սանդղակի) – ավելի քան 7 500 մարդ է զոհվել։
• 1988դեկտեմբերի 7 – Սպիտակի երկրաշարժ (6.9 բալ)։ Հայաստան, ավերվել են Սպիտակ, Լենինական քաղաքները և բազմաթիվ գյուղեր, 25000մարդ  զոհվել է, նույնքան ստացել են խեղումներ։
• 1995մայիսի 28 – Նեֆտեգորսկ, Հյուսիս-արևելյան Սախալին (7.5 բալ) 1841  մարդ է զոհվել։
• Սիչուանի երկրաշարժը (2008)– երկրաշարժ կենտրոնական Չինաստանում, զոհվել է մոտ 70000 մարդ։
• 2010հունվարի 12 – Հայիթիի երկրաշարժ (2010), Պորտ-օ-Պրենս, (7.0 բալ)։ 2010 թ. փետրվարի 1-ի դրությամբ, մարդկային զոհերի ստույգ քանակը դեռ հայտնի չէր։
• 2011մարտի 11 – Ճապոնիայի երկրաշարժ (2011),Հոնսյու կղզում (9.1 բալ) ավելի քան 15,854 մարդ է զոհվել։

1964թ. Նիիգատայի երկրաշարժի հետեւանքները, Ճապոնիա:

Ավերածությունները Փորտ-օ-Փրենսում,Հաիթի, 2010թ. հունվար։

Երկրաշարժից պաշտպանվելու կանոնները

Երկրաշարժավտանգ երկրներում բազմաթիվ զոհերի պատճառը տարրական վարքականոնների չիմացությունն է։ Ահա տարբեր երկրների և ՀՀ- ի փորձի հիման վրա մշակված վարքականոնները.

• Բնակարաններում չկատարել շենքի սեյսմակայունությունը նվազեցնող ապօրինի ձևափոխություններ,
• Շենքերի մուտքերը, աստիճանահարթակները, միջանցքներն ու պահեստային ելքերն ազատել մեծածավալ առարկաներից,
• Կահույքն ամրացնել պատերին, ծանր իրերը, դյուրավառ և թունավոր նյութերով լի անոթները տեղադրել ապահով տեղերում, մահճակալները տեղադրել պատուհաններից և հայելիներից հեռու, նրանց վերևում չկախել ծանր առարկաներ,
• Նախապես որոշել տան կամ աշխատատեղի ամենաանվտանգ տեղերը (շենքի միջին մասի հիմնական պատերը, հիմնական պատերի անկյունները, դրանց վրա դռան բացվածքները, հենասյուները և այլն), որտեղ կարելի է պատսպարվել մինչ ցնցումների ավարտը,

• Վաղօրոք որոշել շենքից դուրս գալու առավել կարճ և անվտանգ ուղին։

Լեռնային աշխատանքներ

Լեռնային ձևերի հանույթը ստորգետնյա ջրերի դուրս մղումը ստորգետնյա ջրամբարների և կոմունիկացյաների կառուցումը արցյունաբերական թափոների թաղումը բերում է անդարցելի երկրաբանական պրոցեսների որոնք կազմում են բնության վրա:Մի շարք դեպքերում վնասվում են գյուղատնտեսական նշանակություն հողատարածքները, փոխվում է հոդրոլոգիական ռեժիմները:Թափոնները աղտոտում են մակերևեույթ և օթային և ջրային ավազանները հանքերի բաց մշակման տեղումբոչնչանում են:Բուսականությունը կենդանական աշխարհը և հողը:Երբեմն ընդերքից հանված նյութերը երբեմն թունավոր ազդեցություն են թողում շրջակա միջավայրի վրա և կարծեսբշրջակա միջավայրը վեր են ածումարցյունաբերական անապատում:Ածխի հանույթի ժամանակ թերթաքարի վնասազերծում նրանից ստանում են 40տիպի տարբեր քիմիական նյութեր որնց հիմնական մասը օգտագործում են որպես վառելանյութ էլեկտրոկայաններում:

Անտառների սահմանումը

Անտառները էկո սահմաներ են որոնք բնութագրվում են ծառածածկույթի գերակշռության և բազմազան այլ օրգանիզմների առկայության, անտառները տարբերվում են կազմով և կառուցվացքով անկախ անտառի տիպից նրանց վրա ազդում են բիոտիկ և աբիոտիկ գործոները:

Օդ

Օդը Երկրի մթնոլորտը կազմող գազային խառնուրդն է։ Օդի` գազային խառնուրդ լինելու հանգամանքն առաջինը պարզել է ֆրանսիացի քիմիկոս Անտուան Լավուազիեն 1774 թվականին. փակ անոթում զետեղված մետաղի փոշին շիկացնելիս՝ նկատել է, որ մետաղի հետ միանում է օդի միայն մի մասը՝ մի բաղադրիչը։ 1777 թվականին նա պարզել է նաև, որ օդի այդ բաղադրիչը պիտանի է շնչառության համար, ուստի այն անվանել է «շնչառությանը պիտանի օդ»՝ թթվածին, մյուսը՝ ոչ պիտանին՝ ազոտ, որը հունարենից թարգմանաբար նշանակում է անկենդան։

19-րդ դարում օդում հայտնաբերեցին նաև ածխածնի երկօքսիդ, իներտ գազեր, մեթանի, ծծմբային գազի, ածխածնի մոնօքսիդի, օզոնի, ջրածնի, ամոնիակի և ազոտի այլ միացությունների հետքեր։

Թթվածնի պարունակությունն օդում առաջինը որոշել են ֆրանսիացի քիմիկոսներ Ժան Բատիստ Անդրե Դյուման և Ժան Բատիստ Բոսենկոն 1841 թ-ին։ Ավելի ուշ օդը հեղուկացվեց և բաժանվեց իր երկու հիմնական բաղադրիչների՝ ազոտի և թթվածնի։ 1896–97 թթ-ին անգլիացի քիմիկոս Վիլյամ Ռամզայը հեղուկ օդի կոտորակային թորմամբ ստացավ նաև 4 նոր իներտ գազեր։

Օդի երկրամերձ շերտի բաղադրությունը

Ենթադրում են, որ Երկրի նախնական մթնոլորտը կազմված է եղել ամոնիակ-ջրածնային խառնուրդից. նրանում թթվածինն սկզբում հայտնվել է ջրի դիսոցման ճանապարհով, այնուհետև՝ բույսերի, կենդանիների և միկրոօրգանիզմների գործունեությամբ՝ լուսասինթեզով։

Կյանքի համար առավել կարևոր նշանակություն ունի թթվածինը, որի ընդհանուր զանգվածը Երկրի վրա 5,13.1015 տ է, իսկ Երկրի մթնոլորտը պարունակում է մոտ 1,18.1015 տ, որի պաշարները լրացվում են բույսերի կողմից։ Որքան շատ բույսեր են լինում շրջապատում, այնքան ավելի մաքուր և թթվածնով հարուստ է տվյալ տեղանքի օդը։

Մթնոլորտում իներտ գազերը հայտնվել են Երկրի հրաբխային գործունեության հետևանքով, իսկ CO2-ը՝ օրգանական վառելիքի այրման և լուսասինթեզի միջոցով։ Վերջին հարյուրամյակում CO2-ի և մյուս ջերմոցային գազերի բաղադրությունն օդում աննախադեպ աճել է և դարձել մեծամասշտաբ կլիմայական փոփոխությունների պատճառ։ Իսկ էներգետիկայի և ծանր արդյունաբերության հսկայածավալ աճի հետևանքով փոխվում է ոչ միայն օդի բաղադրությունը, այլև մթնոլորտում կուտակվում են նաև պինդ գոյացություններ՝ փոշի, մուր և այլն, որոնք դառնում են ծխամշուշների (սմոգ) և նման այլ երևույթների առաջացման պատճառ։ Օդի վրա վնասակար ազդեցություն են թողնում նաև տրանսպորտային միջոցների արտանետումները։ Օդում կարող են հայտնվել նաև տարբեր միկրոօրգանիզմներ ևս, այդ թվում՝ ախտածին, և վարակի պատճառ դառնալ։

Մթնոլորտային օդում մշտապես կան ջրային գոլորշիներ, որոնց միջին պարունակությունը կոչվում է օդի խոնավություն։ Բարձր խոնավության դեպքում դժվար տանելի են ինչպես շոգը, այնպես էլ ցուրտը։ Մարդու բնականոն ջերմընկալման համար կարևոր է նաև օդի շարժումը։ Շարժման առավել բարենպաստ արագությունը ձմռանը 0,15 մ/վ է, ամռանը՝ 0,2–0,3 մ/վ։

Փակ տարածությունների օդը կարող է որոշ վարակիչ հիվանդությունների, հատկապես՝ օդակաթիլային վարակների (գրիպ, դիֆթերիա, կարմրուկ, քութեշ, կապույտ հազ և այլն) տարածման պատճառ դառնալ։ Ուստի դրանք անհրաժեշտ է մշտապես օդափոխել։

Երկրի մթնոլորտում առանձնացված են տարբեր շերտեր, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի օդի բաղադրության ու վիճակի իր առանձնահատկությունները։ 25–30 կմ բարձրություններում գտնվում է օզոնային շերտը, որը կենսական նշանակություն ունի, կլանում է Արեգակի՝ կյանքի համար վնասակար անդրամանուշակագույն ճառագայթների հիմնական մասը։

100 կմ բարձրություններում օդի բաղադրությունը գրեթե չի փոխվում։

Չոր, մաքուր օդի բաղադրությունը Երկրի մակերևույթին

Գազ	Պարունակությունը,%
	ըստ ծավալի	ըստ զանգվածի
N2	78,09	75,50
O2	20,95	23,10
Ar	0,932	1,286
CO2	0,036	0,052
Ne	1,8*10−3	1,3*10−3
He	4,6*10−4	7,2*10−4
Kr	1,1*10−4	2,9*10−4
N2O	5,0*10−5	7,7*10−5
H2	5,0*10−5	2,6*10−5
O3	2,0*10−7	3,3*10−6

Շրջակա միջավայրի աղտոտում

Այն երևույթը որի ընթացքում բնական միջավայր է ներթափանցում պինդ, հեղուկ կամ գազային նյութեր որոնց ազդեթության տակ տեղի է ունենեում բնության կոմպոտների կազմաության և հատկություների փոփողություն ինչպես նաև վնասական ազդեթյուն է թողում մարդու, բնության, կենդանական աշխարհի վրա կոչվում է շրջակա միջավայրի աղտոտում:Շրջակա միջավայրի աղտոտման տեսակները տարբերեն՝անտոպոգեն-մարդածին, բնական, մեխանիկական, ֆիզիկական, քիմիական, էլեկտրամագնիսսական, աղմկային:                                   Հայտնի է մթնորլոտի աղտոտման 600-800 տեսակի նյութ, որը տեղնոլոգիական պռոցեսներին ներդրման աճում է:Մթնոլորթի ամենատարծվաց ախթոտիչներն են՝ ածխի,նավթի,գազի,թեթղաքարի և այլ վարելանյութերի այրման հետ:Երբ ածխաթթվի գազի քանակություն շատ են բույսերը չէն հասցնում յուրացնեն ածխաթթու գազը ավելի վտանգաոր են ածխի օքսիդը, ծծումբի օքսիդները, ազոտի օքսիդները որոնք վնասեն մարդու առողջությանը,բնությանը և կենդանական աշխարհին:Մթնոլորդի աղտոտիցներից են փոշին, ծուխը, հողի մասնիկները:

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Հովհաննես Թումանյան

Հովհանես Թումանյան
(Ծնվել է փետրվար 19, 1869 -մահացել է մարտ 23,1923)
Հովանես Թումանյան Ծնվել է Դսեղ գյուղում` հոգեւորականի ընտանիքում Հովհաննես Թադեւոսի Թումանյան՝ հայ մեծագույն բանաստեղծ, արձակագիր և հասարակական գործիչ:Գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, բալլադներ, պատմվածքնե, հեքիաթներ, և այլը:

Ստեղծագործություններ

Թումանյանը գրել է իր առաջին պոեմը 12 տարեկան հասակում, երբ սովորում էր Ջալալօղլու դպրոցում։ Թումանյանը գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, բալլադներ, պատմվածքներ ու հեքիաթներ, ակնարկներ, քննադատական ու հրապարակախոսական  հոդվածներ։ Նա սկսել է ստեղծագործել 80-ականների կեսից։ Լայն ճանաչում է ձեռք բերում «Բանաստեղծություններ» հավաքածուի (1-2 հատոր, 1890-92) լույս տեսնելուց հետո։

Հովանես Թումանյան ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ

Հովհ. Թումանյանը խիստ կանոնավոր  կրթություն երբևէ չի ստացել: Նախնական գրաճանաչություն  սովորել է հորից: Ութ տարեկան հասակում մի խումբ գյուղացիների հետ գրել-կարդալ է սովորում հորեղբոր` Գրիշկա բիձու նորաբաց «դպրոցում», որտեղ մատիտները արճիճից էին, թանաքը` կակաչ ծաղկից, որ աշակերտներն իրենք էին պատրաստում: Մի քանի ամիս այդտեղ սովորելուց հետո, 1877թ. Սկսում է հաճախել գյուղում  բացված Սահակ վարժապետի դպրոցը, որն իր «Ինքնակենսագրության» մեջ Թումանյանը շատ վառ ու պատկերավոր ձևով է նկարագրում: Դպրոցը Տեր-Թոդիկյան տիպի էր,  որտեղ գործադրվող   «մանկավարժական մեթոդներն» էին ծեծը վիրավորանքները`  գիտելիքների չնչին  պաշարի դիմաց:

Տեր Սահակը երեխաներին  «կառավարում էր գավազանավ երկաթյավ»: Դաժան ծեծից Թումանյանը զերծ է մնացել, քանի որ «վարժապետը քաշվում էր հորիցս, մանավանդ մորիցս էր վախենում»:

1879թ. Տեր Թադևոսը որդուն տանում է Էջմիածին` Գևորգյան ճեմարանում ուսման տալու, սակայն տեսնելով սաների դեղնած դեմքերը, Հովհաննեսին ետ է բերում գյուղ: Նույն թվականի աշնանը, տեր Թադևոսը լսելով Ջալալօղլու /այժմ  Ստեփանավան/ նորաբաց երկսեռ դպրոցի մասին, նրան փոքր եղբոր հետ  ընդունել է տալիս այդտեղ`ուսումը շարունակելու: Դպրոցի տեսուչը`Տիգրան Տեր- Դավթյանը, որ ժամանակի կրթված և զարգացած դեմքերից էր, Թումանյանի հոր մտերիմներից էր:  Պատանի Հովհաննեսը սկզբնական շրջանում ապրում է ուսուցչի տանը, օգտվում նրա հարուստ գրադարանից:  Ապագա բանաստեղծը սիրահարվում է  տեսչի ավագ դստերը` Վերգինեին, որի այն խոսքին.  «չլինի թե ինձնով տարված դասերիտ մասին մոռանաս», պատասխանում է իր առաջին սիրային «Հոգուս հատոր»  ոտանավորով /1881թ./: Այդ տարիներին Թումանյանը գրում է և՛ սիրային, և՛ հայրենասիրական, և՛ երգիծական բանաստեղծություններ: 1883թ. ամռանը ցարական կառավարության հրամանով Փակվում են հայկական դպրոցները, և Թումանյանը վերադառնում է Դսեղ: Նույն թվականի սեպտեմբերին հայրը նրան տանում է Թիֆլիս, որն այդ ժամանակ խոշոր մշակութային կենտրոն էր և հայտնի էր հայկական դպրոցներով ու արվեստի օջախներով:

Սկզբում Տեր-Թադևոսը որդուն տալիս է կադետական դպրոց (Միջնակարգ զինվորական դպրոց ցարական Ռուսաստանում), որովհետև շատ էր ուզում, որ նա իր պապի նման հայտնի զինվորական դառնա, բայց շատ չանցած, չդիմանալով գիշերօթիկի փակ ու ծանր կյանքին, Թումանյանը թողնում է այն:

Այնուհետև ընդունվում է Ներսիսյան դպրոցի 2-րդ դասարան:  Ուսումնառությունը տևում է մոտ երեք տարի, որի ընթացքում նա ձեռք է բերում գիտելիքների հարուստ պաշար` հատկապես հումանիտար գիտությունների ասպարեզում: Թումանյանի ուսուցիչներից էին ժամանակի հայտնի մտավորականներ. Վիպասան Ծերենցը /Հ. Շիշմանյան/, Գ. Բարխուդարյանը /Շիլլերի թարգմանիչ/, բանասեր Կ. Կոստանյանը, ճանաչված թարգմանիչ և մանկավարժ Փ. Վարդանյանը և շատ ուրիշ հայտնի դեմքեր: Պատանի բանաստեղծի աշխարհայացքի ձևավորման գործում կարևոր նշանակություն են ունենում Խ. Աբովյանի «Վերք Հայաստանի», Րաֆֆու «Սամվել» վեպերը, Մ. Նալբանդյանի գեղարվեստական ստեղծագործություններն ու հոդվածները:

Հ.Թումանյանի դպրոցը

Հովհաննես Թումանյանի ընտանիքը

Հայոց պատմության էջերում իրենց բազում սխրագործություններով հռչակված Մամիկոնյան նախարարական տան մի ճյուղը` Համազասպյանները X-XI դարերում Տարոնից գաղթել և բնակություն են հաստատել Լոռում մասնավորապես Դսեղում և նրա շրջակայքում:
Ըստ տոհմական ավանդության Թումանյանները սերել են Լոռու Մամիկոնյաններից: Այդ մասին պահպանվել են վավերագրեր: Թումանյանը նույնպես իրեն համարել է Մամիկոնյաններից սերված և 80-90-ականների նրա նամակների մի մասը կրում է «Հովհաննես Թումանյանց – Մամիկոնյան» կնքադրոշմը:Նախքան գրական ասպարեզ մտնելը` 1887թ. Թումանյանը գրել է իր նախնիների բավական մանրամասն պատմությունը` «Գործք հարանց» վերնագրով: Այստեղ բանաստեղծը հիշատակում է իրենց տոհմական անունը` Տերսանք, նրանք աչքի էին ընկնում պատվասիրությամբ, վեհանձնությամբ, ռազմական ոգով և կենսուրախ բնավորությամբ:Ավելի ուշ 90-ական թվականներին Թումանյանը կազմել է նաև իր տոհմի ճյուղագրությունը:
Նախնիների «Վարքագրությունը» բանաստեղծը սկսում է իր ապուպապի հորից` տոհմի Նահապետ Բարխուդարից, որի ծննդյան տարեթիվն անհայտ է, ոչինչ չգիտեն նաև նրա գործերի մասին:Տոհմի շառավիղն իբրև նահապետի համարվել է ավագ որդին:

Մեհրաբ (1740-1860)-ամուսնացել է ղազախեցի Ղազար քյոխվայի դստեր` Շահրուբանի հետ: Նա խելացի, արթուն և արի նահապետ էր: Մեհրաբը եղել է Դսեղի գյուղապետը և կոչվել է «յուզբաշի»:Հովակիմ (Օվագիմ 1760-1855) – Քաջ ու հաղթանդամ Լոռու հայտնի իգիթներից մեկը: 18-րդ դարում, շնորհիվ իր քաջագործությունների նա մեծ հռչակ է ձեռք բերում: Խաչատուր Աբովյանն իր «Վերք Հայաստանի» վեպում տվել է Մեհրաբ և Օվագիմ Յուզբաշիների վիպական նկարագրությունը:
Հովհաննես աղա (Ուհանեզ 1795-1868) 1826-1827 թթ. Ուհանեզ աղան ռուսական բանակում պարսկերենի թարգմանիչ էր, անվանի զինվորական, մասնակցել է մի շարք պատերազմների: Նրա թուրն այժմ էլ պահպանվում է Թումանյանի տուն-թանգարանում: Կռվում տարած քաջագործությունների համար ստանում է շքանշաններ ենթասպայի աստիճան: Բացի այդ նա մեծ աշխատանք է կատարել Հայաստանի զանազան վայրերում ճանապարհներ կառուցելու համար:Հովհաննես աղի կինը գեղեցիկ ու կիրթ կին էր. չէր սիրում գյուղի աշխատանքը: Նա ավելի էր սիրում քաղաքը և քաղաքային կյանքը: Նա է հետևել թոռան կրթությանը, նրա հագնվելուն, շարժուձևին, պահանջելով, որ ամեն ինչ մաքուր լինի: Թոռան անունը դրել է իր ամուսնու անունը` Օհաննես աղա: Եւ գյուղում այդպես էլ կոչում էին Թումանյանին` Օհաննես:

Հովհաննես Թումանյանի հայրը՝ Ասլան  Թումանյանը

(1839-1898)- տոհմի շառավիղներից նշանավորը, բանաստեղծի հայրը: Սանահինի վանքում երկու տարի դպիրի պաշտոն վարելուց հետո, 1874-ին, հակառակ իր կամքի ձեռնադրվում է քահանա` Տեր-Թադևոս անվամբ:

Նա վերին աստիճանի բարի, անձնվեր մարդ էր, զվարճախոս:

Ունեցել է հասարակական գործչի ջիղ. նա եղել է նախաձեռնողը կամ մասնակիցը Դսեղի կրթալուսավորական գործերի: Նրա անունը հիշատակվում է գյուղի դպրոցի հոգեբարձուների թվում:

Իր աշխարհիկ հակումներով քահանան աջակցել է հայրենի գյուղում թատերական ներկայացումներ կազմակերպելու գործին:

Հովհաննես Թումանյանի  Մայրը՝ Սոնա Թումանյանը կամ Սոնա Քոչարյան

(1842-1936)  բանաստեղծի մայրը, ծագում էր Քոչարյանների տոհմից , նույնպես Դսեղցի: Նրա հայրն ու եղբայրները փորձված հովիվներ ու որսորդներ են եղել: Սոնան բարձրահասակ, գեղեցիկ, աշխատասեր կին էր: Իր բազմանդամ ընտանիքի հոգսերով ծանրաբեռնված` գիշերները ճախարակի առջև նստած` թել էր մանում, հետն էլ երգում էր արևելյան եղանակներ, ժամանակի տարածված ժողովրդական և հայրենասիրական երգեր: Լինելով զրույց սիրող և լավ պատմող կին` նա իր երեխաներին լեգենդներ, առակներ և հեքիաթներ էր պատմում , համեմած ժողովրդական ոճով և դարձվածներով:

Հովհաննեսից  բացի, Սոնան և Տեր-Թադևոսը ունեցել են յոթ զավակ` չորս տղա և երեք աղջիկ:
Ռոստոմ – Ծնվել է 1871-Մահացել է 1915թթ.
Օսան – Ծնվել է 1874- Մահացել է 1926թթ.
Իսկուհի – Ծնվել է 1878- Մահացել է 1943թթ.
Վահան – Ծնվել է 1881- Մահացել է 1937թթ.
Աստղիկ – Ծնվել է 1885- Մահացել 1953թթ.
Արշավիր –Ծնվել է  1888- Մահացել 1921թթ.
Արտաշես – Ծնվել է 1892- Մահացել է 1916թթ.

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ ԶԱՎԱԿՆԵՐԸ
ՄՈՒՇԵՂ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1889-1938 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:
Թիֆլիսի արական գիմնազիայից հետո, ընդունվել է Սանկտ Պետերբուրգի համալսարանի ֆիզիկա-մաթեմատիկական ֆակուլտետի բնագիտական բաժին: Ապա սովորել է նույն քաղաքի Սակրավորների ուսումնարանում: Զինվորական ծառայության է անցել Ալեքսանդրապոլում: 1916 թ. կամավորների կազմում մեկնել է Արևմտյան Հայաստան, զբաղվել որբերի խնդիրներով: Այնուհետև Թիֆլիսում անցել է ուսուցչության և զբաղվել այգեգործության ու պտղաբուծության վերաբերյալ գիտական աշխատանքով: 1937 թ. Խորհրդային իշխանությունների կողմից ձերբակալվել և աքսորվել է Սիբիր, որտեղ էլ զոհվել է: Մուշեղ Թումանյանն ունեցել է երեք երեխա` Անահիտ, Նադեժդա, Վիգեն:

ԱՐՏԱՎԱԶԴ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1894-1918 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:
Սովորել է Լիսիցյան մասնավոր պանսիոնում, ապա Ներսիսյան հռչակավոր դպրոցում, այնուհետև նկարչության և քանդակագործության ուսումնարանում: Կերպարվեստի առաջին դասերն առել է մեծանուն նկարիչ Եղիշե Թադևոսյանից: Արվեստի նկատմամբ մեծ սերը Արտավազդին հասցրեց Մոսկվա` Պ. Ի. Կելինի նկարչական ստուդիայում սովորելու: Մեզ են հասել Արտիկի գեղանկարչական մի քանի աշխատանքներ, չափածո, արձակ գործեր, արվեստաբանական վերլուծություններ և հոդվածներ, նաև պիեսներ կերպարվեստի հռչակավոր վարպետների մասին`«Վան Դեյք», «Տիցիան», «Ռուբենս» և այլն: Ի դեպ այդ պիեսներից մի քանիսն արդեն բեմադրվել են: Դսեղում բեմադրվել է նաև Արտավազդի կողմից պիեսի վերածված «Գիքորը» պատմվածքը, որին ներկա է եղել Հովհ. Թումանյանը: Արտավազդը նույնպես երբեմն հայտնվել է սիրողական բեմում, որպես դերասան:
Իր ժողովրդի համար ամենածանր ժամանակ նա մեկնեց Արևմտյան Հայաստան: 1918 թ.-ին 24 տարեկան հասակում զոհվեց Վանում: Արտիկի նահատակությունը մեկընդմիշտ ընկճեց Թումանյանին և մեծապես արագացրեց նրա մահը:
ՀԱՄԼԻԿ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1896-1938 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:
Ներսիսյան դպրոցից հետո ընդունվել է Փարիզի Սորբոնի համալսարանի փիլիսոփայության բաժին, ավարտել 1924-ին: Ֆրանսիայում մտել է կոմունիստական կուսակցության շարքերը: 1924-ին վերադառնալով Թիֆլիս, շարունակել է կուսակցական գործը: Շուտով անցել է աշխատանքի Վրաստանի գիտությունների ակադեմիայում, որպես ավագ գիտաշխատող: Համլիկ Թումանյանը բազմաթիվ թարգմանություններ է կատարել Ռ. Թագորից, (Մահիկը, Պարտիզպանը տպագրվել են Վիեննայում 1922-ին, Երևանում` 1955-ին և 1961-ին), նաև Պուշկինի ստեղծագործություններից: 1937 թ. Խորհրդային ռեժիմը ձերբակալեց նրան` հարազատների համար անհայտ թողնելով սպանության օրը և վայրը:
Համլիկն ուներ մեկ աղջիկ Նեկտար անունով:

ԱՐԵԳ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1900-1939 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:

Թիֆլիսի Լիսիցյան գիմնազիան ավարտելուց հետո, 1917-ին անցել է կոմունիստական կուսակցության շարքերը և կատարել տարբեր կուսակցական և պետական աշխատանքներ: 1933-ին ընդունվել է Մոսկվայի Կարմիր պրոֆեսուրայի ինստիտուտի պատմության ֆակուլտետը, այնուհետև դասավանդել նույն ինստիտուտում: 1937-ին խորհրդային ռեժիմն Արեգ Թումանյանին աքսորել է և 1939-ի օգոստոսի 30-ին գնդակահարել: Գնդակահարված իր մյուս եղբայրների նման Արեգի մասունքների վայրն անհայտ է: Ունեցել է մեկ դուստր`Սուրման:
ԱՇԽԵՆ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1891-1968 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:
Թիֆլիսի երրորդ իգական գիմնազիան ավարտելուց հետո Աշխենն ուսանել է կանանցբարձրագույն դասընթացներում: 1911-ին ամուսնացել է իրավաբան Գևորգ Խատիսյանի հետ: «Դաշնակցությանգործի» դատավարությանժամանակ, 1912-ին Գևորգ Խատիսյանը Հովհ. Թումանյանի դատապաշտպանն էր: 1922 թ. Աշխենը տեղափոխվել է Ստեփանավան` քաղաքի գործադիր կոմիտեում աշխատելու, ապա` Երևան: 1925-ին Աշխենը Հանրային գրադարանին կից ընթերցասրահի վարիչն էր: Իսկ 1926-1933թթ. նույն գրադարանի տնօրենը: Աշխատել է նաև Հայկական հանրագիտարանում: Բազմաթիվ թարգմանություններ է կատարել հայերենից ռուսերեն, այդ թվում և հոր «Գիքորը» պատմվածքը: Աշխեն Թումանյանը Երևանի Հովհ. Թումանյանի թանգարանի առաջին տնօրենն էր հիմնադրման օրից մինչև 1966 թ.:Ունեցել է մեկ որդի` Հովհաննես անունով:
ՆՎԱՐԴ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1892-1957 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:
Հովնանյան դպրոցն ավարտելուց հետո Նվարդն ընդունվել է Անդրկովկասյան համալսարանի պատմագիտության ֆակուլտետը: 1925-ին տեղափոխվել է Երևան և աշխատանքի անցել Նյութական մշակույթի պատմության ինստիտուտում: 1943-ից մինչև մահ Նվարդը Գիտությունների Ակադեմիայի Մ. Աբեղյանի ինստիտուտի գիտաշխատող էր: Նա իր հոր կյանքի և հոգևոր ժառանգության լավագույն ուսումնասիրողներից է, բազմաթիվ գիտական աշխատությունների հեղինակ: «Թումանյանի կապերը ռուս գրականության հետ» ատենախոսության համար Նվարդ Թումանյանն արժանացել է բանասիրական գիտությունների թեկնածուի աստիճանի: Նվարդը Դսեղի տուն-թանգարանի հիմնադիրներից է և մեծ ներդրում ունի նաև երևանյան թանգարանի կազմակերպման գործում:

ԱՐՓԵՆԻԿ ԹՈԻՄԱՆՅԱՆ 1899-1981 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:

Գայանյան օրիորդաց դպրոցից հետո Արփենիկն ընդունվել է Թիֆլիսի Պոլիտեխնիկական ինստիտուտ: Սակայն շատ շուտով տեղափոխվել է Մոսկվա և աշխատանքի անցել Նախարարական խորհրդի հայկական բաժնում: Որոշ ժամանակ անց նշանակվել է Լենինյան հանրային գրադարանի հայկական բաժնի գլխավոր գրադարանավար: Կյանքի վերջին շրջանում տեղափոխվել է Երևան: Գրադարանավարական գործի մեծ փորձն Արփենիկը ներդրեց իր հոր` Հովհաննես Թումանյանի անձնական բացառիկ գրադարանի մշակման գործում:

ԱՆՈՒՇ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1898-1927 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:

Անուշը սովորել է Թիֆլիսի Գայանյան օրիորդաց դպրոցում: Սիրել է դաշնամուր նվագել և ընթերցանությամբ զբաղվել: Գրել է ոտանավորներ ու քառյակներ: Նաև երկու պատմվածք` նվիրված իր հռչակավոր հորը: Անուշը Հովհ. Թումանյանի տասը զավակներից ամենից ռոմանտիկն ու երազկոտն էր: Նա ապրեց մի կարճ և ներքին հակասություններով պայմանավորված կյանք:
ՍԵԴԱ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1905-1988 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:
Ծննդյան վկայականում Սեդա անվան դիմաց գրված է նաև Հայկանուշ: Եվ դա մի պատմական հանդիպման արդյունք է, որ տեղի ունեցավ մինչև աղջկա ծնունդը Անդրանիկ զորավարի և Հովհ. Թումանյանի միջև: Իմանալով, որ Թումանյանների ընտանիքում համալրում է սպասվում, Անդրանիկ Զորավարն առաջարկեց Թումանյանին տղա ծնվելու դեպքում, ի նշան իրենց բարեկամության, երեխային կոչել Հայկ` իր քեռորդու անունով, ով ընկել էր հերոսի մահով, իսկ աղջկա դեպքում Հայկանուշ` ի հիշատակ իր քրոջ վաղամեռիկ դստեր: Թումանյանը չանտեսեց իր մեծ բարեկամի կամքը, բայց և կատարեց ի’ր ընտանիքի կամքը. նորածնին կոչեց Սեդա-Հայկանուշ:
Գայանյան դպրոցն ավարտելուց հետո, սովորել է Երևանի պետական համալսարանի գյուղատնտեսական ֆակուլտետում և Եսենտուկիում մասնակցել ռենտգենոլոգիայի դասընթացներին: Թարգմանել է Պոլ դե Կրայֆի «Միկրոբներ որոնողները» գիրքը, որ պատմում է Կոխի, Պաստերի, Մեչնիկովի մասին: Սեդան մեծ մասնակցություն է ունեցել Թիֆլիսի իրենց բնակարանից իրերի Երևան փոխադրման և հուշասենյակների ձևավորման գործում: Ունեցել է մեկ դուստր` Իրմա անունով:

ԹԱՄԱՐ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆ 1907-1989 թթ.
Ծնվել է Թիֆլիսում:
Թամարը նախնական կրթությունը ստացել է Թիֆլիսի Գայանյան օրիորդաց դպրոցում: Հետո սովորել է Երևանի պոլիտեխնիկական ինստիտուտում: 1933-ին մտել է մեծանուն ճարտարապետ, Երևանի գլխավոր հատակագծի հեղինակ Ալ. Թամանյանի արվեստանոց: Թամարը ղեկավարել է թանգարանը 1966-1989 թթ.: Նա մտահղացավ և ի կատար ածեց թանգարանի մի անկյունում «Վերնատան» հուշասենյակը վերստեղծելու գաղափարը: Նրա ջանքերով է ստեղծվել նաև «Լոռվա ձոր» համայնապատկերը, որի դիտումն ուղեկցվում է Ա. Տիգրանյանի «Անուշ» օպերայի հնչյուններով:

Հովանես Թումանյանի առաջին սերը

«Կինը բանաստեղծի կյանքում մեծ ու վճռական դեր է խաղում, և հաճախ մի կնոջ պատճառով բանաստեղծի կյանքը խորտակվում է կամ փրկվում»: Հովհ. Թումանյան
Ասում են` սերը ամենահզոր զգացմունքն է, որ միաժամանակ իշխում է մարդու մտքին և մարմնին: Բնականաբար, սիրել են նաև մեր մեծերը: Ովքե՞ր են եղել նրանց սիրեցյալները, և արդյո՞ք երջանկացել են նրանք իրենց առաջին սիրով:
Հովհաննես Թումանյանը առաջին անգամ սիրահարվել է 11 տարեկանում: Տղան սովորում էր Ջալալօղլու (ներկայիս Ստեփանավանի) դպրոցում և շատ էր սիրում կարդալ: Դպրոցի տեսուչ Տիգրան Տեր-Դավթյանն էլ տանը մեծ գրադարան ուներ: Այդ իսկ պատճառով փոքրիկ Հովհաննեսը հաճախ էր գնում նրանց տուն: Եվ օրերից մի օր նա սիրահարվում է տեսուչի աղջկան` գեղեցկադեմ Վերգինեին: Սակայն վերջինս նախատում է տղային, որպեսզի նա իրենով չտարվի, այլ իր ուսումով զբաղվի: Իսկ Հովհաննեսը Վերգինեին է նվիրում իր առաջին սիրային բանաստեղծությունը.

Հոգուս հատոր, սրտիս կտոր,
Դասիս համար դու մի´ հոգար,
Թե կան դասեր, կա նաև սեր,
Եվ ի՜նչ զարմանք. իմ աղավնյակ,
Որ կենդանի մի պատանի,
Սերը սրտում դաս է կարդում:

Մտքեր Հովհաննես Թումանյանից

1. Բնազդի հետ ճիշտ բանականություն պետք է լինի:

   2. Դպրոցը գրականության հիմքն է, գրականությունը` դպրոցի բովանդակությունը:

   3. Աշխատեք ձեր սիրտը պահել մաքուր ու լիքը ամենալավ ու ամենաբարի զգացմունքներով ու մարդուն նայեցեք բարի սրտով ու պայծառ հայացքով:

   4. Հեքիաթները անդունդներ են` խորը, անծայր, անվերջ հարուստ ու շքեղ աշխարհ: Հեքիաթը ամենաբարձր ստեղծագործությունն է, նույնիսկ հանճարները հեքիաթներ չեն կարողանում ստեղծել, բայց հեքիաթների են ձգտում:

   5. Ոչ մի պաշտոն կամ կոչում չկա, որ հավասար լինի և կարելի լինի համեմատել մարդ կոչումի հետ:

   6. Արվեստը պետք է լինի աչքի նման թափանցիկ, պարզ և աչքի նման բարդ:

   7. Գրել անկեղծ ու կենդանի լեզվով` դրանում է գրողի գլխավոր արժեքը:

8. Գեղեցկություն, բարություն, ճշմարտություն, սրանք են կյանքում հիմնականը:

   9. Մեծ գաղափարները մարդկանց մեծացնում են, զորացնում, ազնվացնում են…Բայց դրա համար պետք է մարդու գլուխը այնքան մեծ ու բանական լինի, որ մի մեծ գաղափար մտնի նրա մեջ ու մերվի: Դժբախտաբար մեծ մասամբ այդպես չի լինում, գաղափարը չի մտնում գլխի մեջ, այլ գլուխն է մտնում գաղափարի մեջ…

   10. Ամեն բանում առաջին տեղը պիտի տալ ոճին, ճաշակին: Ոճը մեծ բան է:

   11. Ամեն մարդ իր ձևն ու շարժումը պիտի ունենա` կիրթ ու վայելուչ: Խոսելը հանաք բան հո չի. կխոսեն շեշտով, հաստատուն, մարդու նման:

   12. Ուշադրությունը պիտի կրթել, կենտրոնացված լինել: Լսել ոչինչ չի նշանակի, բանը հասկանալն է, բանը տեսնելն է և ոչ թե նայելը:

   13. Պետք է թափանցել բոլոր գիտությունների մեջ` խորանալ, բարձրանալ- վեհ ու վսեմ հարցերով ապրել, բարձունքները գնալ…

   14. Ամենից առաջ պիտի ասեմ, որ ես մի բան գրելիս գրում եմ էն, ինչ որ ես զգում եմ ու մտածում:

Հովհաննես Թումանյանի հոդվածները

Կյանքն՝ իր ամբողջության մեջ՝ մեծ է, շատ է մեծ։ Կյանքը— տիեզերական կյանքն է, և մարդու կյանքի ամբողջ վեհությունն ու քաղցրությունն էլ հենց էն է, որ իր շրջապատի միջոցով ապրի էն մեծ կյանքով։ Բայց մարդը սովորաբար չի կարողանում ապրել էն մեծ կյանքով, ապրում է միայն նրա մի մասով― մարդկության կյանքով։ Սակայն նույնիսկ դրանով― մարդկության կյանքով ապրելու էլ քչերն են ընդունակ։ Չէ՞ որ կյանքն ինչպես անսահման մեծ է, էնպես էլ փոքր է անսահման։ Եվ ահա ընդհանրապես ապրում են ավելի նեղ ու փոքրիկ կյանքերով։ Կա ազգային կյանք, պետական կյանք, դասակարգային կյանք, կուսակցական կյանք, ավելի ― նեղ թայֆայական կյանք ― թշնամու բանակների պես կանգնած իրար դեմ մինչև էն պստլիկ ես-ը… Էսպես էլ գնալով, գնալով էնքան է նեղանում ու նեղսոտանում, մինչև կտրում է մարդ արարածի ազատ շունչը ու բանն էնտեղ է հասնում, որ նույնիսկ իրար հարազատ մարդիկ զարմանում են, որ կարող են իրար կողքի կանգնել ու միասին ուրախանալ։

Ով ողորմելի ուրախություն, ինչքան ցավալի բաներ ես ասում դու…
Բայց մի՞թե ճշմարիտ է, էդքանն էլ չկա մեր մեջը։ Մի՞թե անկարելի է լինել առանձին կարծիքի ու համոզմունքի և հարգել իրար ու նույնիսկ միասին ուրախանալ։ Մի՞թե դեռ ժամանակը չի հասել, որ կարողանանք լինել ավելի լայն սիրտ, ավելի համբերատար, ավելի ներող ու սիրող, քան թե ենք։ Մենք շատ ենք քարացել չկամության ու չարակամության մեջ, շատ ենք ընտելացել ատելության մաղձի դառնությանը ու դարձել ենք ատելի. մի՞թե խորթ ու անմատչելի պիտի մնա մեզ սիրո պայծառ զգացմունքը, մի՞թե չենք կարող իրար մոտենալ, բարության աչքերով նայել իրար ու տեսնել իրար մեջ մեր լավ կողմերը, քանզի մարդ չկա, որ լավ կողմեր չունենա, ու էսպեսով էլ կյանքը դարձնել քաղցր ու սիրելի։
Մի՞թե դժվար է։

Մի երկու խորհուրդ մեր գավառական մամուլին

Էս մի քանի տողով ձեզ, մեր գավառներում լույս տեսնող թերթերին դիմելով, մեր լեզվի ու գրականության առողջ զարգացման համար, ձեր լուրջ ուշադրությունը հրավիրում եմ հետևյալ խորհուրդների վրա։

Առաջինը. դուք ապրելու եք ժողովրդի մեջ, ժողովրդի համար և խոսելու եք նրա հետ։ Ի՞նչ լեզվով եք խոսելու. շատ կարևոր խնդիր է։ Դուք այժմ խոսում եք գրական կոչված լեզվով, էն լեզվով, որով խոսում են Թիֆլիսի ձեր

մեծ քույրերը։ Բայց իմացած եղեք, որ էս լեզուն աղքատ, չոր ու ցամաք բառերի մի տերողորմիա է, անոճ ու անկենդան։ Մի՛ շփոթվեք սրա քաղքենի հավակնոտությունից ու գովասանքից և անտես մի՛ անեք կամ վերևից մի՛ նայեք էն գավառների կենդանի բարբառներին, որոնց մեջ դուրս եք եկել գործելու։ Էդ բարբառներից ամեն մինը ավելի շատ ուժ ու կենդանության ունի իր մեջ, քան մեր եղած գրական լեզուն։ Սա դեռ չի կազմակերպված և չի էլ կազմակերպվելու, մինչև որ մեր ժողովրդի լեզուն իր բոլոր դաշտերից, սարերից ու ձորերից կենդանի վտակներով կգա միանալու սրա մեջ և բոլոր բարբառները հանդես բերեն իրենց գանձերը։ Այժմ դուք փոխանակ էս բնական ու առողջ ճանապարհով գնալու, հակառակ կգնաք և փոխանակ ժողովրդի լավը մեզ տալու, մեր սխալներն ու դատարկ, ողորմելի ֆրազները կտարածեք նրա մեջ։ Ես չեմ ասում զուտ բարբառով գրեցեք ձեր հոդվածները, բայց մեծ իրավունք տվեք բարբառներին, նրանց բառերին, ոճերին ու ձևերին։ Իհարկե, շնորհքի բան է, թե ով ինչքան ու ինչպես կօգտվի էդ կենդանի աղբյուրներից, բայց ինչ էլ լինի ավելի լավ կլինի, քան եղածը։ Եվ էս է ուղիղ ճանապարհը ավելի լավն ունենալու։

Երկրորդ խորհուրդը։ Ուրիշ երկիրներում գիտական ընկերություններ, ակադեմիաներ կան, որ զբաղվամ են իրենց ժողովուրդի հանճարի ծնունդները խնամքով հավաքելով, իրենց մայրենի և ընդհանուր գրականության ու գիտության համար գանձարան ստեղծելով։ Եվ դրանց մեջն է, որ կգտնեք ամեն մի ժողովրդի ճշմարիտ կյանքն ու պատմությունը, բնավորությունն ու աշխարհայացքը, շնորհքն ու հոգին։ Մեզանում չկան էդ տեսակ կարող հաստատություններ և ով գիտի երբ են լինելու։ Մեր Ազգագրական Ընկերության կարևորությունը քիչ է հասկացված և քիչ մարդիկ կան նրա մեջ աշխատող։ Ո՞ւր էր, թե մեր Ուսուցչական Միությունը իր ամեն տեղ ցրված անդամ ուսուցիչների ձեռքով մտածեր հավաքել էդ անգին գանձերը կամ թե մեր Էջմիածինը մի գեղեցիկ կարգադրությունով հրավիրեր ուսուցիչներին ու կանոնավոր գրել իմացող քահանաներին օր առաջ գրի առնել

ու մի տեղ հավաքել էդ բոլորը։ Օր առաջ եմ ասում, որովհետև արդեն մոռացվում ու կորչում են. հին սերունդը իր իմացածը հետը գերեզման է տանում, իսկ նոր սերունդը—չգիտի։

Եվ այժմ, քանի գործն էս դրության է, դուք, գավառական թերթերդ, ահագին գործ կարող եք կատարել։ Ձեր էջերում մշտական տեղ հատկացրեք հայրենի երկրի ժողովրդական բանավոր գրականությանը, նրա ամեն տեսակ ավանդություններին, հեքիաթներին, առակներին, առածներին, հավատալիքներին, սովորություններին, որ հեշտ ու միշտ կարող եք առատ ստանալ ձեր շրջապատից, և ժամանակի ընթացքում մեծ նյութ կդիզեք։ Եվ ձեր շատ բաժինները՝ եթե վաղը չէ, մյուս օրը կկորցնեն իրենց արժեքը, բայց էդ անկյունը քանի գնա, ավելի ու ավելի կարևորություն կառնի, ու ապագա սերունդը, մանավանդ գրականությունը, շնորհակալ կլինի ձեզանից ու ձեր հրատարակությունները կպահի իր գրադարանում լավագույն գրքերի հետ։

Հովհաննես Թումանյանի մի քանի գրած բանաստեղծություններից

ԻՄ ԵՐԳԸ

Գանձեր ունեմ անտա՜կ, անծե՜ր,
Ես հարուստ եմ, ջա՜ն, ես հարուստ
Ծով բարություն, շընորհք ու սեր
Ճոխ պարգև եմ առել վերուստ։

Անհուն հանքը իմ գանձերի,
Սիրտս է առատ, լեն ու ազատ.
Ինչքան էլ որ բաշխեմ ձըրի—
Սերն անվերջ է, բարին՝ անհատ։

Երկյուղ չունեմ, ահ չունեմ ես

Գողից, չարից, չար փորձանքից,
Աշխարհքով մին՝ ահա էսպես
Շաղ եմ տալիս իմ բարձունքից։

Ես հարուստ եմ, ես բախտավոր
Իմ ծընընդյան պայծառ օրեն,

Էլ աշխարհ չեմ գալու հո նոր,
Իր տրվածն եմ տալիս իրեն։

1918

ՀԱՄԵՐԳ

Վըտակը ժայռից ներքև է թըռչում,
Թափ առած ընկնում քարերի գըլխին,
Զարկում ավազին, շաչում է, ճըչում,
Ճըչում անհանգիստ, փըրփուրը բերնին։

Ինչպես ծերունին, ձենով պառաված,
Ձայնակցում է ժիր թոռնիկի երգին,
Այնպես է ծերուկ անտառը կամաց
Արձագանք տալի ջըրի աղմուկին։

Այնինչ բընության զըվարթ համերգի

Ունկընդիրն անխոս ու հավերժական,
Ժայռը մտախոհ՝ իր մըռայլ մըտքի
Ետևից ընկած լըսում է նըրան։

1890

ԻՄ ՍԵՐԸ

Ես սիրել եմ վարդը տըժգույն
Սիրուց տանջված այտերի,
Մելամաղձոտ խաղաղություն
Զույգ սևորակ աչքերի։

Ես պահել եմ սրտիս խորքում
Մի լուռ գաղտնիք սիրային,
Եվ այն երբե՜ք, ոչ մի երգում
Հայտնելու չեմ աշխարհին։

Բայց և պահել անկարող եմ,
Օ՜, դրժվար է համբերել,
Չասել՝ ինչով բախտավոր եմ,
Չասել՝ ինչպե՜ս եմ սիրել։

1892

Հովհաննես Թումանյանի մի քանի քառյակներ

* * *

Անց կացա՜ն…
Օրերս թըռան, ա՜նց կացա՜ն.
Ախ ու վախով, դարդերով
Սիրտըս կերա՜ն, ա՜նց կացա՜ն:

* * *
Վերջացա՜վ…
Կյանքս մաշվեց, վերջացա՜վ.
Ինչ հույս արի` փուչ էլավ,
Ինչ խնդություն` վերջը ցա՜վ:

1890

* * *
Հիմա բացե՜լ են հանդես
Երգիչները իմ անտես.
Ջա՜ն, հայրենի ծղրիդներ,

Ո՞վ է լսում հիմի ձեզ:

* * *

Ե՛տ չեկա՜վ…
Գնա՜ց, գնա՜ց, ետ չեկավ,
Անկուշտ մահին, սև հողին
Գերի մնաց, ե՜տ չեկավ:

* * *
Ու՞ր կորա՜ն…
Մոտիկներս ու՞ր կորա՜ն,
Ինչքան լացի, ձեն ածի`
Ձեն չտվին, լու՜ռ կորան:

1916

Հովհաննես Թումանյանի ճամփորդությունները

Զարգացման խնդիրը Թումանյանի համար միշտ եղել է կենսական ու առաջնակարգ: Ներսիսյան դպրոցից հեռացավ առանց նույնիսկ չորրորդ դասարանն ավարտելու, հետագայում էլ, չնայած իր բուռն ցանկությանը, հնարավորություն չունեցավ շարունակելու ընդհատված ուսումը: Դեռ Ներսիսյան դպրոցում նա երազել է սովորել Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելյան վարժարանում: Իննսունական թվականների կեսերին բանաստեղծի գրական բարեկամները նրա իղձերն իրականացնելու նպատակով մշակում են բավականին հրապուրիչ մի ծրագիր: «Եթե քեզ ապահովացնենք, կերթա՞ս արտասահման ուսանելու, կհամաձայնե՞ս»,-հարցնում են նրան: «Ոչ թե կհամաձայնեմ,-պատասխանում է բանաստեղծը,- այլև ինձ շնորհապարտ կհայտնեմ ձեր առաջ, որովհետև դուք ուզում եք կատարել իմ ամենասուրբ երազը.այդ իմ էության իմ կյանքի խնդիրն է»:Աղայանը աքսորավայրից Թումանյանին գրած մի նամակում խորհուրդ է տալիս ապահովություն ստանալու դեպքում գնալ ոչ թե Ղարաբաղ,- ուր որ ճանապարհորդելու ցանկություն էր հայտնել Թումանյանը,- այլ` Եվրոպա. «…Ապահովություն որ ստանաս, իսկույն վազիր Եվրոպա…փախի՛ր, փախի՛ր դեպի Եվրոպա: Ղարաբաղը չի փախչում… նորանոր տպավորություններով ամբարվելու համար թարմ հասակ է հարկավոր, որ այժմ ունիս, և պետք է շտապես: Չասես, թե լեզու չգիտես-գլխավորը լեզուն չէ, այլ աչքերը…»: «Եվրոպայի խնդիրը» կրկին արծարծվում է 1900 թ., երբեմնի «Հնգյակի» անդամներից մեկի` Արս. Ղլտճյանի կողմից:

Այդ առթիվ, նույն թվականի փետրվարի 19-ի նամակում Թումանյանը գրում է դառն հեգնությամբ լի հետևյալ տողերը. «Իսահակյանն ինձ պատմեց, թե դու մտածում ես գլուխ բերել իմ արտասահման գնալու գործը: Պետք է դարձյալ շնորհակալ լինեմ, որ այս տխուր օրերում ինձ երբեմն ծիծաղեցնում եք: Ար-տա~-սա~հ-մա~ն… Ցնորքները բանաստեղծներին են վայել, վարդապետ մարդը պետք է գործնական լինի , ինչպես եղած է միշտ: Ես չեմ կարողանում այս սահմանում ապրել, դու արտասահման ես ղրկում: Կամ գուցե մոռանում ես, որ Էջմիածնի Միաբանությունից մեծ մի ընտանիք կա իմ շալակին: Ո՛չ, սիրելիս, այդ թող.այդ արդեն ուտոպիա է: Ես ավելի համեստ մի ցնորք ունեմ-գնալ մի երկու տարի մնալ Պետերբուրգ կամ Մոսկվա, բայց ամաչում եմ ասել…»: 1895 թ. նոյեմբերին Թումանյանը կատարում է մի երկար ուղևորություն` Բորժոմ-Ախալցխա-Ախալքալաք-Ալեքսանդրապոլ -Կարս-Ալեքսանդրապոլ-Ղարաքիլիսա-Դիլիջան-Երևան-Էջմիածին ուղեգծով: Նրա խնդիրն է եղել հիշյալ վայրերում կազմակերպելու «Հանգանակող և գործադրող կոմիտեի» մասնաճյուղեր կամ «տեղական կոմիտեներ»: Դրանք Արևմտյան Հայաստանից Կովկասում հանգրվանած հայ գաղթականությանն օգնող կազմակերպություններ էին:

Դեպի Կարս կատարած ուղևորության ժամանակ, Ախալցխայում, Ախալքալաքում, Ալեքսանդրապոլում, Երևանում Թումանյանը առիթ է ունենում հաղորդակցվելու այդ քաղաքների մտավորականության, հասարակության, ժողովրդի ներկայացուցիչների հետ, որոնցից շատերն առաջին անգամ դեմ առ դեմ հանդիպելով բանաստեղծին արտահայտում են իրենց սերն ու հարգանքը նրա նկատմամբ: Նամակներից մեկում Թումանյանը խոսելով իր համար անակնկալ այդ վերաբերմունքի մասին, գրել է.«Ճանապարհին պատիժներից շատ պատիվներ եմ առել…Ուղիղն ասած`ես չգիտեի, թե այսքան ուշադրության արժանացած կլինեմ: Խեղճ ժողովուրդ, որ յուր աղքատությունով էլ է ուրախանում»: Ալեքսանդրապոլում Թումանյանը մի շաբաթ հյուրընկալվում է Իսահակյանի հայրենի հարկի տակ: «1895 թվի ձմեռնամուտին Օհաննեսը երևաց Ալեքսանդրապոլում,- պատմում է Իսահակյանն իր հուշերում:-Իջել էր հյուրանոց, ես տեղափոխեցի մեր տունը: Մի շաբաթ մնաց Ալեքսանդրապոլում: Գալիս էր Թիֆլիսից` Ախալցխայի և Ախալքալաքի վրայով, գնում էր Երևան, Էջմիածին: Ինչ որ միսիայով էր շրջում նա: Հայ կյանքը ալեկոծված էր արևմտահայերի ջարդերի սարսափելի լուրերով և ջարդերին ականատես, փախած հայ գաղթականների սրտակեղեք պատմություններով: Ամեն գիտակից հայ ծանր մտահոգություններ ուներ արևմտահայերի և հայկական հարցի ճակատագրի նկատմամբ: Անշուշտ Օհաննեսի ուղևորությունը կապված պիտի լիներ այդ դրության վերաբերյալ գործերի հետ…Նա անվերջ տեսակցությունների մեջ էր քաղաքի ինտելիգենցիայի և հասարակության ներկայացուցիչների հետ, հետաքրքրվում էր գաղթականների վիճակով և տետրակներ էր լեցնում նրանց պատմածներով: Այդ օրերից մնում է ինձ մոտ մի թանկագին հիշատակ, մի թղթի կտոր` Օհաննեսի ձեռագիրը` «Երկու սև ամպ» բանաստեղծությունը, որ նոր էր գրել: Ձմեռվա ցրտերին Օհաննեսին ճանապարհ դրինք Երևան»:

Մի քանի մեծերը Թումանյանի մասին ասել են

Նրա կախարդական գրիչը ուր դիպավ, կատարվեց իսկական արվեստի հրաշքը`լինի առակ թեքառյակ, հեքիաթ թե պատմվածք, հովվերգություն թե վիպերգություն:…Նա եղավ մեզ համար այն, ինչ որ եղավ Պուշկինը ռուսների համար, Միցկևիչը` լեհերի համար:Մեծ է նաև նրա կատարած քաղաքական դերը:Կովկասյան ժողովուրդների եղբայրացման ջատագովներից ամենից մեծն եղավ նա իր հզորխոսքով և օրինակով: Եվ որպես այդպիսին, անմոռանալի պիտի մնա նրա հոյակապ պատկերը:

           

Ավետիք Իսահակյան

Դսեղը երեք կողմից շրջապատված է վիթխարի, անդնդախոր ձորերով: Ես լռում եմ, Հովհաննեսը պատմում է, պատմում է անվերջ, մի աննման քաղցրությամբ ուհիացմունքով:…Այդ րոպեին նա ինձ թվում էր մի տիտան, որին տված է ամենադժվար հյուսվածքներ կազմելլեռնային ամեն տեսակ հմայքներից, մի կախարդ, որին մնում է մի գրիչ առնել ձեռքը, և ահաամեն ինչ`ամպ ու մշուշ, արև ու հեղեղ, երկինք ու ծաղիկ, գազան ու ջրվեժ այնպես կլինեն,ինչպես նա է ուզում: Եվ թվում էր, թե Լոռու հսկաներն ամեն կողմից և′ Դվալը, և′ Լալվարը, և`ուրիշ հարյուր ու մի գագաթներ այս միևնույնն էին ասում մռայլ ժպիտներ հագած:

ԼԵՈ

Այսօր Թումանյանը իր լեզուն հասցրել է այն բյուրեղանման պարզության, որը մոտեցնում է նրանՊուշկինին, և որը նրա գերագույն արժանիքներից մեկը պիտի համարվի:

 

Վահան Տերյան                          

Այո′, Թումանյանն իր արվեստով նման է կախարդի. բնավ չեք զգում, որ գրել է. թվում է երկըժողովրդական մի կենդանի խոսք է իր ձևերով, երանգներով ու հույզերով. զգում եք, որբանաստեղծը ելնում է իր ժողովրդի ընդերքից, իր մեջ ներծծած, խտացրած այն ամենը, ինչկոչվում է ժողովրդի կյանք` նրա մաքուր, ազնիվ հոգին, նրա մարդասեր աշխարհայացքը, նաև նրատառապալից առօրյան, աղքատի ապրուստը… Մի խոսքով, Թումանյանի երկերում կա, ինչպեսՏերյանն է նկատել «հայրենի խինդ ու ժպիտ և հայրենի վիշտ»:

 

Մարտիրոս Սարյան

Հայաստանում չկա այնպիսի մարդ, լինի չափահաս կամ երեխա, որին ծանոթ չլինի նրա «Շունն ուԿատուն» հիանալի երկը: Հայ ժողովրդի սիրելի բանաստեղծը` Թումանյանը, որ իր քաղցրահնչունչափածոների ու կլասիկ հստակություն ունեցող արձակի մեջ արտահայտել է ժողովրդի խոհերն ուզգացումները, այդ փոքր լեգենդի մեջ էլ ցուցադրել է իր վիթխարի տաղանդիառանձնահատկությունները:

Եղիշե Չարենցը ասել է Թումանյանի մասին

Թումանյանի երգերը կարդալիս միշտ միտքեմ անում թե արցյոք ես կարողեմ լինեմ այդքան իմաստուն և լինեմ ծեր կարողանամ պիտի լինեմ ես էլ ինչպիսի նա այդպեսել ես պիտի հանգիստ ունդունեմ թէ անկում թէ մահ շախ տամ ձերքով լիաթար երգեր ու գանձեր իմաստուն անարաթ և լինեմ ծեր:

Հետաքրքիր դրվագներ Թումանյանի կյանքից

1900-ական թթ սկզբներին սրվել էին հայ-“ադրբեջանական” հարաբերությունները: Թումանյանը, իր հետ վերցնելով ամենամտերիմ ընկերոջը՝ Ղազարոս Աղայանին, գնում է «Ադրբեջանի» Ղազախի շրջան՝ բանակցությունների: Ոչ մի կողմը չի ուզում զիջել: Թուրքերից մեկն առաջարկում է.«Թող ձեզնից մեկը կոխ բռնի մեր փահլևանի հետ: Թե դուք հաղթեք` ձեր ուզածով լինի, թե մենք՝ մեր ուզածով»: Խեղճ Թումանյանը, որ մի նրբիրան մարդ էր, անհանգստանում է: Բայց անմջապես էլ տեղից կանգնում է հաղթահասակ Աղայանը և թավ մորուքն սպառնագին առաջ ցցելով` ասում. «Բերեք ձեր փահլևանին»:
Մեյդան են բերում մի ջլապինդ հսկայի: Սկսվում է մենամարտը: Հուզմունքից քրտնաթոր Թումանյանը մի գլուխ բացականչում է՝ Ղազար ջան կեռ տուր, Ղազար ջան կեռ տուր… Աղայանի համբերությունը հատնում է: «Դե հերիք է, էլի, Հովհաննես, դու ինձանից վեր գցած թուրք ուզի»: Ասում է Ղազարն ու գետնով տալիս թուրքին:

Հովահանես Թումանյանը բացահայտում

Հովահանես Թումանյանը բացի բանաստեղծ և արծակագիր լինելուծ նաև եղել է պայծարատես նա երազներով գուշակել է ապագան Հովահանես Թումանյանը պայծարատեսությունը ժարանգել է իր ծնողներից թէ հայրը թէ մայրը շատ զորաոր ինտունիցիա կանղազգալու ունիկալություն ունեյն: Հովանես Թումանյանը նայև եղել է լավ դիպկահար է եղել նա կարողացել է մատանի մեջից կրակել որը գալիսեր իր նախնիներից, Հովանես Թումանյանը նախնիները հմուտ զորականերեն եղել և դա ժարանգաբար անցել է անկամ իր նախնիների մասին Խաչատուր Աբովյանը ունի <<վերք հայաստան>> վեպում:Հովանես Թումանյանը ծարայել է ցարական բանակում:

Նամակներ Հովհանես Թումանյանից և  Հովհանես Թումանյանին Հայ մեծերից

Չարենցի նամակը Թումանյանին

Խորապես ցավում եմ, որ հնարավորություն չունեմ անցնել Ձեզ մոտ և ամենախորին հարգանքներս բերել Ձեզ, մեր խոսքի ամենամեծ վարպետին, մեր ամենասիրելի պոետին: Այսօր ժամը չորսին ես Ալեքսանդր Ֆեոդորովիչի հետ մեկնում եմ Երևան: Գնում եմ մեր երկիրը, խորապես համոզված լինելով, որ միմիայն այնտեղ, մեր հայրենի եզերքում մենք պիտի հնարավորություն ունենանք ստեղծելու մեր կուլտուրան, մեր գրական կուլտուրան, որը պետք է բխի Ձեր ստեղծագործության` որպես տեղական ստեղծագործության տրադիցիաներից:

Դառը սրտով գնում եմ այստեղից, ցավելով, որ հնարավորություն չունեմ Ձեզ մոտ լինելու և հետևելու Ձեր ամոքմանը, նաիրյան խոսքի ավագ նահապետի ամոքմանը, որից դեռ այնքան իմաստուն և այնքան լիքը սպասումներ ունի հայրենի եզերքը:

Սիրելի Թումանյան, ես խորապես հավատում եմ, որ Դուք կառողջանաք, կկազդուրվեք և կնվիրեք մեզ Ձեր «Հազարան բլբուլը», որի մասին լսել եմ ես մանկությունից և սրտատրոփ սպասում եմ կատարմանը: Ընդունեցեք իմ ` Ձեր կրտսերագույն աշակերտի ամենաջերմ հարգանքները, հավատացած եղեք, որ ես Երևանում սրտատրոփ պիտի սպասեմ Ձեր վերադառնալուն և պիտի գամ Թիֆլիս` իմ անհուն ակնածանքը բերելու Ձեր վաստակած և իմաստուն կյանքին, որ նվիրել է հայրենի եզերքին այնքան «շռայլ» ձեռքով հոգեկան բարիքներ ու գանձեր:

Նորից և նորից ցանկանում եմ Ձեզ լիակատար առողջություն:

Համբուրում եմ Ձեր վաստակաոր ձեռքը:

Ձեր` Եղիշե Չարենց

Մոսկվա, 1 հունվարի 1923 թ.»:

Կոմիտասի նամակը Հովհաննես Թումանյանին

Սիրելի Հովհաննէս,
Էջմիածին չեկար, մոծակից վախեցար. էդ պիծի մոծակն ինչ է, որ մարդս նորանէն վախենայ, ես քեզ այնպիսի տեղ տայի, որ մոծակ չէ, մոծակի աղբէրն իր ճտերով չէր կարող մուտք գործել:
Բան չունեմ ասելու: Ուզում ես Դիլիջան, բարի. դաշնամուրի հոգ մի անիր. իմ գալու կամ քո գալուդ նպատակն է լինելու միայն եւէթ բառերը բանաստեղծութիւնը լրացնել դերակատարներով եւ երգերով, մի խօսքով կազմել լիբրէթթօն: Իսկ միւս բաները` երաժշտականը, կկազմեմ ես միայն Էջմիածնում, ուր իմ սենեակում հարկաւոր յարմարութիւններն էլ կան ինձ համար:
Մանրամասն ծրագիրներս կպատմեմ, երբ տեսնուենք, շատ դժուար է երաժշտութեան մասին գրով խօսել-բացատրուելը:
Առ այժմ ես էլ եմ զբաղուած. մինչեւ ամսիս վերջը շտապ գործեր ունեմ հասցնելու եւրոպական թերթերի համար, յետոյ մասամբ ազատ եմ: Ես որոշել եմ այս ամառն անցնել Էջմիածնում, բայց մի 10 օրով կգամ Դիլիջան, մինչեւ ՙԱնուշը՚ լրացնենք:
Իշխանուհի Թումանեանին յատկապէս բարեւներս յիշիր:
Քեզ, տիկնոջ, ճտիկներիդ էլ մի բոլ գնացքով սիրալիր ողջոյններս:

Համբոյրներով`քո Կոմիտաս:

Հովհաննես Թումանյանի նամակն Ավետիք Իսահակյանին

«…Ես չեմ ուզում և չեմ կարող երկար ու բարակ գրել մեր երկրից, թեև դու հարցնում ես: Կարճ ասեմ՝ մենք թե դրսից, թե ներսից քանդեցինք մեր երկիրը: Գլխավորապես մենք: Մենք եմ ասում, և սրա մեջն է ճշմարտությունը: Մի մասը խանգարող սրիկաներ, մի մասը գողեր ու ավազակներ, մի մասը ապիկար թշվառականներ, և չերևաց մի բազմություն, գոնե մի խմբակ, որ վերածնվող շունչն ու բարոյական կարողությունը հայտնաբերեր: Էսքան աղետների ու պարտությունների մեջ ոչ մի մեղավոր չերևաց, ոչ ոք ոչ պատասխանատվության կանչվեց, ոչ պատասխան տվեց: Եվ շարունակվում է. այժմ էլ նույն մարդիկը նույն ճանապարհներով…
Եվ ոչ մեկը գոնե անձնասպան չեղավ, որ ապացուցեր, որ գոնե ամոթ ու խղճմտանք կա այս մարդկանց մեջ: Բայց ես ինչ եմ ասում-չկարողացան գոնե վշտանալ կամ վշտացած երևալ»:

«Այվազովսկու նկարի առջև» Հովհաննես Թումանյան

Այվազովսկու նկարի առջև

Ելած՝ օվկիանի անզուսպ ալիքներ,
Ծանըր հորձանքով զարկելով դեպ վեր,
Լեռնանում էին, գոռալով ահեղ,
Եվ մըրրիկն ուժգին շընչում էր այնտեղ
Անեզր ու անվերջ
Տարածության մեջ։

«Կանգնեցե՛ք», գոչեց, վըրձինը ձեռքին,
Կախարդ ծերունին հուզված տարերքին․
Եվ լուռ, հընազանդ հանճարի ձայնին,
Մութ ալիքները, փոթորկի ժամին,
Կըտավի վըրա
Կանգնած են ահա։

1893թ.

Ստեղծագործությունը` Հովհաննես Այվազովսկի «Իններորդ ալիք»

Հովհաննես Թումանյան. Հրաժեշտ

Այստեղ ահա կըբաժանվենք.
Մնաս բարյավ, սիրելի.
Այսպես ես չեմ ցավել երբեք
Դառնությունով սիրտս լի։

Այստեղ ահա քեզ թողնում եմ
Եվ չգիտեմ, ուր կերթաս.
Կասկածներից ես դողում եմ…
Թող պահպանե քեզ աստված։

Ա՛խ, առանց քեզ տխուր կյանքիս,
Օրը տարի կդառնա,
Բայց ուր լինիս, դարձյալ հոգիս
Շուրջդ պիտի թրթռա։

Մնաս բարյավ, բայց միշտ հիշիր,
Որ քեզ շատ եմ կարոտել.
Եվ տեսության ժամի համար
Չըմոռանաս աղոթել։

Մի քանի լուսանկարներ Հովհաննես Թումանյան

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Վահան Տերյան

 

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945

Վահան Տերյան

 

Վահան Տերյան (իսկական անունը՝ Վահան Սուքիասի Տեր-Գրիգորյան), (փետրվարի 9 (հունվարի 28), 1885 – հունվարի 7, 1920), նշանավոր հայ բանաստեղծ, քնարերգու և հասարակական-քաղաքական գործիչ։

Դժվարին կյանք ապրեց Վահան Տերյանը, կյանքից հեռացավ շատ անժամանակ, բայց հայ քնարերգությանը հաղորդեց մի այնպիսի թարմ շունչ, որ անհնարին է պատկերացնել իր և հետագա ժամանակների հայ պոեզիան առանց նրա լուսավոր ներկայության։ Տերյանն անփոխարինելի է նաև նրանով, որ առաջին իսկ գրքով ստեղծեց հետևորդների մի մեծ խումբ, որի ներկայացուցիչները ձևավորեցին Վահան Տերյանի գրական դպրոցը։ Գեղարվեստական ճանապարհ բաց անող այդպիսի մշակութային առաքելություն շատ քչերին է վիճակվում։ Ահա այդ քչերից մեկը Վահան Տերյանն է։

Կենսագրություն

Ծնվել է Ախալքալաքի Գանձա գյուղում՝ հոգևորականի ընտանիքում։ 1897 թվականին Տերյանը մեկնում է Թիֆլիս, ուր սովորում էին այդ ժամանակ իր ավագ եղբայրները։ Եղբայրների մոտ ապագա բանաստեղծը սովորում է ռուսերեն ու պատրաստվում ընդունվելու Մոսկվայի Լազարյան ճեմարան։ 1899 թվականին Տերյանը ընդունվում է Լազարյան ճեմարան, ուր ծանոթանում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Պողոս Մակինցյանի, Ցոլակ Խանզադյանի և այլ՝ ապագայում հայտնի դարձած անձնավորությունների հետ։ Ավարտում է Լազարյան ճեմարանը 1906 թվականին, այնուհետև ընդունվում Մոսկվայի համալսարան, որից կարճ ժամանակ հետո ձերբակալվում է հեղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։

1908 թվականին Թիֆլիսում լույս է տեսնում Տերյանի ստեղծագործությունների «Մթնշաղի անուրջներ» ժողովածուն, որը շատ ջերմ է ընդունվում՝ թե՛ ընթերցողների, և թե՛ քննադատների կողմից։ 1915 թվականին «Մշակ» թերթում հրատարակվում է բանաստեղծի հայրենասիրական բանաստեղծությունների «Երկիր Նաիրի» շարքը։

1912 թվականին հիմնադրում է «Պանթեոն» հրատարակչությունը և ծավալում գրահրատարակչական, թարգմանական լայն գործողություն։
1915-1916 թվականներին Տերյանը մասնակցում է Վալերի Բրյուսովի և Մաքսիմ Գորկու կազմած ու խմբագրած «Հայաստանի պոեզիան» և «Հայ գրականության ժողովածու» գրքերի ստեղծման աշխատանքներին։ Հայերենից ռուսերեն է թարգմանում Գաբրիել Սունդուկյանի «Պեպո»-ն, Րաֆֆու «Կայծեր»-ի առաջին հատորը, Շիրվանզադեի «Չար ոգի»-ն։
1916 թվականին երևում են Վահանի կրծքում բուն դրած թոքախտի նշանները։ Գալիս է Կովկաս բժշկվելու, բայց փետրվարյան հեղափոխությունը դրդում է նրան թողնել բժշկվելը և գնալ Պետերբուրգ։ Խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին իսկ օրերից դառնում է Ստալինի մոտիկ աշխատակիցը։
1917 թվականի հոկտեմբերին Տերյանը ակտիվորեն մասնակցում է բոլշևիկյան հեղափոխությանը և այն հաջորդած քաղաքացիական պատերազմին։ Լենինի ստորագրությամբ մանդատով մասնակցում է Բրեստի խաղաղ պայմանագրի ստորագրմանը։ 1919 թվականին Տերյանը՝ լինելով Համառուսական Կենտրոնական Գործկոմի անդամ, առաջադրանք է ստանում մեկնել Թուրքիա, սակայն ծանր հիվանդության պատճառով ստիպված է լինում մնալ Օրենբուրգում, ուր և վախճանվում է 1920 թվականի հունվարի 7-ին ընդամենը 35 տարեկան հասակում։

Վահան Տերյան բանաստեղծություններ

1. Էլեգիա
2. Անծանոթ աղջկան
3. Երգ
4. «Արդյոք կապրե՞ս սիրտըս մաշող կարոտը հեզ…»
5. Հրաժեշտ
6. Ցնորք
7. Վիհի եզերքին
8. «Իմ գերեզմանին դուք չըմոտենաք…»
9. «Չարտասանված տխուր խոսքեր…»
10. «Ես սիրում եմ քո մեղավոր աչքերը խոր…»

և այլը:

https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Համո Սահյան

Համո Սահյան (ի ծնե՝ Հմայակ Սահակի Գրիգորյան, ապրիլի 14, 1914, Լոր- հուլիսի 17, 1993, Երևան), հայ բանաստեղծ։

Գրական անուն

Սահյանն իր գրական անունը ստեղծել է հոր անվան առաջին մասի (ՍԱՀ) և ազգանվան վերջավորության (ՅԱՆ) համատեղումով։

Կենսագրություն

Համո Սահյանը ծնվել է 1914 թվականի ապրիլի 14-ին Սիսիանի շրջանի (այժմ՝ Սյունիքի մարզ) Լոր գյուղում։ 1927 թվականին Հ. Սահյանը տեղափոխվել է Բաքու, որտեղ ստացել է միջնակարգ կրթություն։ 1939 թվականին ավարտել է Բաքվի մանկավարժական ինստիտուտի հայկական բաժանմունքը։ Մասնակցել է նաև Հայրենական մեծ պատերազմին (1941–1945 թթ.)։

Համո Սահյանի ստորագրությունը

Գրական գործունեություն

Աշխատել է մի շարք թերթերում և ամսագրերում, որոնց թվում Բաքվի «Խորհրդային գրող» ամսագրում, «Կոմունիստ» և «Ավանգարդ» թերթերում, «Ոզնի» հանդեսում։ 1965-1967 թվականներին եղել է «Գրական թերթի» գլխավոր խմբագիրը։

Հ. Սահյանի բանաստեղծությունները տպագրվել են դեռևս 30-ական թվականներից, սակայն նա համընդհանուր ճանաչման է արժանացել ռազմաճակատում գրած «Նաիրյան դալար բարդի» բանաստեղծությամբ, որը հատկանշվում է Հայաստան երկրի հանդեպ կարոտի հուզական բռնկումով և անմիջականությամբ։

Համո Սահյանի առաջին գիրքը՝ «Որոտանի եզերքին» բանաստեղծությունների ժողովածուն տպագրվել է 1946 թվականին։ Այստեղ դրսևորվում էր Սահյանի բանաստեղծական ընդհանուր ուղղվածությունը՝ սեր հայրենի բնաշխարհի ու մարդու նկատմամբ։ Հաջորդ՝ «Առագաստ» (1947), «Սլացքի մեջ» (1950), «Ծիածանը տափաստանում» (1953), «Բարձունքի վրա» (1955), «Նաիրյան դալար բարդի» (1958) ժողովածուներում ավելի է ընդլայնվում Համո Սահյանի պոեզիայի թեմատիկ ընդգրկումը։

Համո Սահյանի ստեղծագործությունների թեմատիկայի մաս է կազմում նաև Հայաստանը․

Հայաստա՜ն, անունդ տալիս,

Ժայռի մեջ մի տուն եմ հիշում,

Ալևոր կամուրջի հոնքին

Ծիծառի մի բույն եմ հիշում,

Թեքված մի մատուռ եմ հիշում

Եվ բերդի տեղահան մի դուռ,

Ավերակ տաճարի մի վեմ

Եվ թեքված մի սյուն եմ հիշում։

Հայաստան ասելիս աչքերս լցվում են,

Հայաստան ասելիս թևերս բացվում են,

Չգիտեմ՝ ինչո՞ւ է այդպես…

Հայաստան ասելիս աշխարհը իմ տունն է,

Հայաստան ասելիս էլ մահը ո՞ւմ շունն է…

Կմնամ, կլինեմ այսպես։
1972 թվականին լույս է տեսնում Սահյանի «Սեզամ, բացվիր» ժողովածուն, որի համար 1975 թվականին նա արժանանում է պետական մրցանակի։ 1977 թվականին տպագրվում է նրա «Իրիկնահաց», 1980 թվականին՝ «Կանաչ, կարմիր աշուն», 1986 թվականին՝ «Դաղձի ծաղիկ» ժողովածուները։
Մահացել է 1993 թվականի հուլիսի 17-ին Երևանում։
Պարգևներ և մրցանակներ

Պարգևատրվել է Հոկտեմբերյան հեղափոխության, Աշխատանքային Կարմիր դրոշի և «Պատվո նշան» շքանշաններով։ 1998 թվականին հետմահու լույս է տեսնում Համո Սահյանի «Ինձ բացակա չդնեք» անտիպ բանաստեղծությունների ժողովածուն։

Ստեղծագործություններ

• Ախր ես ինչպես վեր կենամ գնամ
• Անունդ տալիս
• Անտառում
• Գարունդ հայերեն է գալիս
• Եվ չիմացանք, թե ինչու
• Թռավ գնաց
• Հայաստան ասելիս
• Հայոց լեզու
• Հայրենական տուն
• Հայրենի հեռավոր ձորում
• Մեր լեզուն
• Նաիրյան դալար բարդի
• Ուր էլ որ գնամ
• Պապը
• Քարափը

Սահյանի մասին

Համո Սահյանի պոեզիան շարունակում է սնել ընթերցողներին, ապաքինում է նրանց վիրավոր քայքայված նյարդերն ու հոգիները…

Բախտավոր բանաստեղծ է Համո Սահյանը. ընթերցողի սիրտը բաց է եղել նրա առջև, նրան սիրում են անդավաճան… Ասմունքողների սիրած բանաստեղծն է… Ինձ համար գաղտնիք է մնում, թե Սահյանն ինչպես է կարողանում հասարակ խոսակցության լեզվով բարդ ու խորունկ մտքեր բյուրեղացնել… Ինչպես է կարողանում «մաշված» բառերին առաջին գործածության թարմություն հաղորդել։ Ինչպես է բառերի վրա դնում իմաստային մեծ բեռ, և բառերը… թեթև ու վստահ տանում են իրենց բեռը… Խոսքի վարպետը գիտե իր գործը… Հ. Սահյանը նման էր իր պոեզիային, ինչպես իր պոեզիան իրեն…

Իմ ճանաչած բանաստեղծներից և ոչ մեկը այնքան միաձույլ չէր հայրենի հողի հետ, որքան Համոն։ Նա ականջ է դնում հողին նույնքան ուշադիր, որքան զրուցակցին, նրան նայում է կենտրոնցած, ուժգնորեն, սիրող ու իմաստուն աչքերով, ինչպես կնայեր մոր դեմքին, աչքերին ու խոր կնճիռներին։ Հայոց հողը բանաստեղծի մշտական, ամենալավ ու պաշտելի զրուցակիցն է, նրա բարձրագույն սերն ու հարստությունը…

Վարպետի՝ բնության մասին գրած բանաստեղծությունները քեզ տեղափոխում են նախապատմական ժամանակների հախուռն ու լուսնկա հոսքի մեջ, քեզ պարուրում վաղնջական օրերի ու գույների մաքրությամբ։ Ավելի ճիշտ՝ հարստացնում…

Եթե բանաստեղծ Սահյանը ոչինչ ստեղծած չլիներ, նրա բնապաշտական երգերն իսկ բավական են նրան դասելու հայ պոեզիայի նվիրյալ մեծերի շարքում:

Զանգեզուրյան կիրճերից մեկում ծվարած Լորից եկավ այդ բանաստեղծը՝ Համո Սահյանը։

Ոչ, սոսկ բնանկարներ չէ, որ Սահյանը բերեց մեր պոեզիային, այդ բնանկարների ծալքերում, նրա ամենախոշոր շերտերում մի արդար ու բարի, մեծ ու ազնիվ հոգու շարժում կա, հոգու ամբողջ մի պատմություն, իսկ ճշմարիտ բանաստեղծությունը ոչ այլ ինչ է, եթե ոչ պատկերների խորքում թաքնված հոգու պատմություն…

Հիշատակ

2014 թվականի ապրիլի 14-ին՝ բանաստեղծի 100-ամյակին, նրա հայրենի գյուղում՝ Լորում, բացվել է տուն-թանգարան։ Թանգարանը երկհարկանի է, առաջին հարկում ցուցադրված են գյուղացիների կենցաղային իրերը, երկրորդ հարկում՝ Համո Սահյանի անձնական իրերը, բանաստեղծությունների ժողովածուները։ Ներկայումս թանգարանը շարունակվում է համալրվել նոր ցուցանմուշներով։

Համո Սահյանի անունն է կրում Երևանի Արաբկիր վարչական շրջանի փողոցներից մեկը, Երևանի №70 հիմնական դպրոցը։

Համո Սահյանին նվիրված հուշարձան Սիսիանում

Համո Սահյանի հուշատախտակը

Երևանի Կասյան փողոցում

Սիսիանում կա նաև Համո Սահյանին նվիրված հուշարձան։

2007 թվականին Երևանի Կասյան փողոցում տեղադրվել է Համո Սահյանի հուշատախտակը, որի քանդակագործն է Գետիկ Բաղդասարյանը։

Սահյանի ստեղծագործությունների մատենագրությունը

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

• Որոտանի եզերքին (բանաստեղծություններ), Երևան, Հայպետհրատ, 1946, 63 էջ։
• Առագաստ (բանաստեղծություններ), Բաքու, Ազերնեշր, 1947, 95 էջ։
• Սլացքի մեջ (բանաստեղծություններ), Բաքու, Ազերնեշր, 1950, 91 էջ։
• Ծիածանը տափաստանում (բանաստեղծություններ), Երևան, Հայպետհրատ, 1953, 140 էջ։
• Բարձունքի վրա (բանաստեղծություններ), Երևան, Հայպետհրատ, 1955, 219 էջ։
• Նաիրյան դալար բարդի (բանաստեղծություններ), Երևան, Հայպետհրատ, 1958, 320 էջ։
• Սովետահայ գրականության ընտիր էջեր։ Պոեզիա (գրքում տեղ են գտել Հ. Սահյանի մի քանի բանաստեղծություններ), Երևան, Հայպետհրատ, 1960, 480 էջ։
• Հայաստանը երգերի մեջ, Երևան, Հայպետհրատ, 1962, 459 էջ։
• Մայրամուտից առաջ (բանաստեղծություններ), Երևան, Հայպետհրատ, 1964, 216 էջ։
• Բանաստեղծություններ, հատոր Ա, Երևան, «Հայաստան», 1967, 428 էջ։
• Քարափների երգը, Երևան, «Հայաստան», 1968, 183 էջ։
• Բանաստեղծություններ, հատոր Բ, Երևան, «Հայաստան», 1969, 356 էջ։
• Տարիներս, Երևան, «Հայաստան», 1970, 41 էջ։
• Սեզամ, բացվիր (բանաստեղծություններ), Երևան, «Հայաստան», 1972, 290 էջ։
• Կանչե, կռունկ (բանաստեղծություններ), Երևան, «Հայաստան», 1972, 280 էջ։
• Երկերի ժողովածու երկու հատորով, հատոր 1, Երևան, «Հայաստան», 1975, 496 էջ։
• Երկերի ժողովածու երկու հատորով, հատոր 2, Երևան, «Հայաստան», 1976, 508 էջ։
• Իրիկնահաց (բանաստեղծություններ), Երևան, «Սովետական գրող», 1977, 308 էջ։
• Ժայռին մասուր է կաթում (բանաստեղծություններ), Երևան, «Սովետական գրող», 1979, 172 էջ։
• Կանաչ-կարմիր աշուն (բանաստեղծություններ), Երևան, «Սովետական գրող», 1980, 236 էջ։
• Տոհմի կանչը (բանաստեղծություններ), Երևան, «Սովետական գրող», 1981, 384 էջ։
• Երկեր երկու հատորով, հատոր 1, Բանաստեղծություններ, Երևան, «Սովետական գրող», 1984, 392 էջ։
• Երկեր երկու հատորով, հատոր 2, Բանաստեղծություններ, Երևան, «Սովետական գրող», 1984, 440 էջ։
• Դաղձի ծաղիկ, (բանաստեղծություններ), Երևան, «Սովետական գրող», 1986, 80 էջ։
• Ինձ բացակա չդնեք։ Բանաստեղծի վերջին ժողովածուն, Երևան, «Զանգակ 97», 2004, 256 էջ։
• Երկերի ժողովածու։ 4 հատորով, հատոր 1, Երևան, 2014։
• Երկերի ժողովածու։ 4 հատորով, հատոր 2, Երևան, 2014։
• Երկերի ժողովածու։ 4 հատորով, հատոր 3, Երևան, 2014։

Սահյանի կատարած թարգմանությունները

Հ. Սահյանը կատարել է մի շարք թարգմանություններ Ալեքսանդր Պուշկինի, Սերգեյ Եսենինի, Գ. Լորկայի և այլ բանաստեղծների ստեղծագործություններից։

Գրականություն Սահյանի մասին

1.Սովետահայ գրականության պատմություն, երկրորդ հատոր (1941-1964, հատորում զետեղված է «Համո Սահյան» գլուխը, որը գրել է Սուրեն Աղաբաբյանը), Երևան, ՀՍՍՀ ԳԱ, 1967, 655 էջ։

2.Լևոն Մկրտչյան, Զրույցներ բանաստեղծի հետ (նվիրված է բանաստեղծ Համո Սահյանին), Երևան, «Սովետական գրող», 1984, 184 էջ։

3.Նվեր Վիրաբյան, Լուսինե Մարգարյան, «Հայ դասական գրողներ։ Համո Սահյան», Երևան

Համո Սահյանի գերեզմանը

Կոմիտասի անվան պանթեոնում

Անգիր Համո Սահյան

Կա մի թուլություն,
Որ ինձնից վանել
Չեմ կարողանում,
Քո չարության դեմ
Բարություն չանել
Չեմ կարողանում:
Բայց դեռ չգրված
Երգիս տողի պես
Անգիր եմ արել…
Անգիր եմ արել,
Բայց արտասանել
Չեմ կարողանում:
Ես քեզ մոռանալ
Քեզանից հեռանալ
Չեմ կարողանում:
Ինձ քեզնից խլել,
Ինձնից վերանալ,
Չեմ կարողանում…

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Մաթեմատիկա

13.04.2016

Harc 80

b)f(x)=log_-1x

a-1>1                    a-1<1

a>2 աճ է           a<2 նվազող է

22.03.2016

 

Harc 60

a)log₆x=1

x=6

b)log₅x=-1

x=5_-1

x=1/5

g)log0,2x=-2

x=0,2-2

x=52

x=25

d)log3(2x-1)=2

2x-1=32

2x-1=9

2x=10

X=5

e)log2(x2+7)=5

x2+7=25

x2+7=32

x2=25

x=5

z)log0,5×2=4

x2=0,54

x=0,52

x=0,25

harc 64

a)lg25+lg4=lg100=2

b)log1/64+ log1/69= log1/636= log6-162=-2log66=-2

g)3log63+log68=log627+ log68= log627x8= log6(3×2)3= log663=3

1. d) log₅75-log53= log525=2
2. e) log1/354- log1/32= log1/327= log3-133=3log33

z)2log₂6-log₂9= log262- log29= log236- log29=log236/9= log24=2

harc 65

a)log₉15+log918-log910=log9(15×18/10)=(15×9/5)=log927=log3233=3×1/2log3=3/2×1=3/2=1,5

b)log₈12- log₈15+ log₈20= log₈12/15+ log₈12/15+log₈20= log₈4/5×20= log₈4×4= log₈16= log₂³2⁴=4/3

harc 66

1. a) log₅(7+2V6)+log₅(7-2V6)=log₅(7+2V6) (7-2V6)=log₅(49-24)=log₅25=2

harc 67

d)log₇14-1/3 log₇56/log₆30-1/2log₆150=log₇14-log₇56^1/3/ log₆30- log₆150^1/2= log₇14/56^1/3/log₆30/150^1/2=log₇2×7/7^1/2x2/log₆5×6/6^1/3x5=log₇7^2/3/log₆6^1/2=2/3:1/2=2/3×2=4/3

g)log₂24-1/2log₂72/log₃18-1/2log₃72=log₂24-log₂72^1/2/log₃18-log₃72^1/3=log₂24/72^1/2/log₃18/72^1/3=log₂ 3×8/8^1/2x9^1/2/log³ 2×9/9^1/2x8^1/3=log₂8^1/2/log₃3^1/3=log₂2^3/2/log₃3^7/3=3/2log₂2/4/3log₃3=3/2:4/3=3/2×3/4=9/8=1,125

02.03.2016

1.lg25+lg4=lg25x4=lg100=2

2.log₁/₆ 4 + log₁/₆ 9 = log ₁/₆ (4*9)= log₁/₆ 36 = -log₆ 6² = -2log₆6 = -2*1= -2

17.02.2016

Log381

3x=81

3x=4

X=4

Log2 16

2x=16

2x=24

X=4

Log0,11000

(0,1)x=1000

0,1=1/10=10-1

(10-1)x=103

10-x=103

-x=3

X=-3

03.02.2016

b>0,a>0,

loga b=x<-> b=ax
Օրինակ 1:

ա)Log381=4, քանի որ 81=34,

բ)Log20,25=-2, քանի որ 0,25=2-2,

գ)Lg0,1=-1, քանի որ 0,1=10-1:
Օրինակ 2:Գտնենք log16 128-ը:

Նշանակենք log16 128=x: Համաձայն (2) համարժեքության

128=16x,

Որտեղից՝ 27=24x և x=1,75

Օրինակ 3:Գտնենք x-ը եթե հայտնի է, որ

ա)log3 x=2 բ)log2(x-1)=4 գ)log0,2 x=-2

Օգնելով (2) համարժեքությունից, կստանանք՝

ա)x=32=9

բ)x-1=24, որտեղից x=17

գ)x=(0,2)-2=25:

Օրինակ 4:Հաշվեք 9-2log35 արտահայտության արժեքը:

Օգտվելով աստիճանի հատկություններից և (1) նույնությունից, ստանում ենք.

9-2log35=3-4log35=(3log35)-4=5-4=1/625

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Հաայոց լեզու

03.05.2016

Հայցել-թախանձել,պաղատել

Այպանել-հանդիմանել,նախատել

Ըմբոշխնել-ճաշակել,վայելել

Ներբողել-փառաբանել,գովաբանել

Նկատել-տեսնել,նշմարել

Կշտամբել-պախարակել

Աջակցել-օգնել,օժանդալել

Կանխատեսել-նախազգալ,կռահել

Փափագել-տենչալ

Պախարկել-դատափետել

26.04.2016

Տիգրանը ասաց զրուկցակցին.

-Պատմեք խնդրեմ ես շատ եմ ուզում իմանալ թե դուք ինչ գիտեք

-Պատմեք խնդրեմ -Տիգրանը ասաց զրուկցակցին, – ես շատ եմ ուզում իմանալ թե դուք ինչ գիտեք

-Պատմեք խնդրեմ ես շատ եմ ուզում իմանալ թե դուք ինչ գիտեք.

-Տիգրանը ասաց զրուկցակցին.

20.04.2016

-Ես կյանքովս ձեզ եմ պարտական, ասացեք, թե ինչ կարող եմ անել ձեզ համար, -ասաց զինորը
Զինվորը ասաց.

-Ես կյանքովս ձեզ եմ պարտական, ասացեք, թե ինչ կարող եմ անել ձեզ համար:
-Ես կյանքովս ձեզ եմ պարտական, -ասաց զինորը,-ասացեք, թե ինչ կարող եմ անել ձեզ համար:

Հերթական հաղթանակից հետո Փիլիփոս թագաևորը ասում է երիտասարդ Մակեդոնացուն.

-Որդյակ՛ քեզ արժանի թագաորություն գտիր, կրկին ու կրկին համոզվեցվի որ Մակեդոնյան խիստ փոքր է քեզ համար:

-Որդյակ՛ քեզ արժանի թագաորություն գտիր, կրկին ու կրկին համոզվեցվի որ Մակեդոնյան խիստ փոքր է քեզ համար, – հերթական հաղթանակից հետո Փիլիփոս թագավորը ասում է երիտասարդ Մակեդոնացուն:

-Որդյակ՛ քեզ արժանի թագաորություն գտիր,- հերթական հաղթանակից հետո Փիլիփոս թագավորը ասում է երիտասարդ Մակեդոնացուն, -կրկին ու կրկին համոզվեցվի որ Մակեդոնյան խիստ փոքր է քեզ համար,
Անգիր Համո Սահյան

Կա մի թուլություն,
Որ ինձնից վանել
Չեմ կարողանում,
Քո չարության դեմ
Բարություն չանել
Չեմ կարողանում:
Բայց դեռ չգրված
Երգիս տողի պես
Անգիր եմ արել…
Անգիր եմ արել,
Բայց արտասանել
Չեմ կարողանում:
Ես քեզ մոռանալ
Քեզանից հեռանալ
Չեմ կարողանում:
Ինձ քեզնից խլել,
Ինձնից վերանալ,
Չեմ կարողանում…
11.03.2015

Ագաթը՝ որպես երկարակեցության խորհրդանիշ

12.04.2016

Ոսկերչությունը Հայաստանում

13.04.2016

Տիգրանը ասաց զինակցին.

-Պատմեք խնդրեմ, Ես շատ եմ ուզում իմանալ, թե դուք ինչ գիտեք:

Տիգրանն ասաց զինակցին որ պատմի, ինքը շատ էր ուզում իմանալ թե նա ինչ գիտի:

-Արա՛մ, ես պատրաստեմ եմ ջուր բերելու, եթե դու ինձ փոխարինես, -ասաց Սուրենը:

Սուրենը ասաց ում Արամին, որ ինքը պատրաստ է ջուր բերելու եթե  նա իրեն փոխարինի:

Սուրենը Մանեին ասաց դու մի օր կզղջաս արածներիտ համար և կցանկանաս ավելի մտերմանալ հետս:

Սուրենը Մանեին ասաց որ նա կզղջա իր արածների համար և կցանկանա ավելի մտերմանա իր հետ:

12.04.2016

Եկավ դևը ու հարցրեց.

-Արքա՛, ուր է իմ ոսկին?

Չէ, որ մեր շատ օրերեն անցել:
29.03.2016

1.Շինծու,կարգազանց,առաջ,բարձրություն,անջրլի,տաղտակ,բացօթյա, անդորություն,անդրավարտիկ,սիգապանծ,խորդուբորդ,կմախք,կծկտուր,ճեպ-նթաց,դ-խոյական,

2.ենթրագլուխ,նախագիծ,հարատև,արտասահման,վերադարձ,առմիշտ:

3.գողոն,տիրույթ,ցանցկեն,հավելյալ,կթան:

4.այլախոհ,հոգեզմայլ,բարձրաորակ,հիմնադրամ,հաղթաշավ,մեծապատիվ:

5.ատամացավ,լավատես,չարանեգ

Ճամփորդություն դեպի Մաստարա և Թալին

 

Երեկ  մենք գնացել էինք  Թալին և եղանք Մաստարա գյուղում: Նախ այցելեցինք Մաստարայի դպրոց,  ծանոթացանք սովորողների և ուսուցիչների հետ:  Աշակերտները մեզ պատմեցին իրենց դասերի մասին, պատմեցին իրենց գյուղի հերոսների մասին,  իմացանք, թե  ովքեր են եղել նրանց նախնիները:  Գյուղը հնուց ունեցել է իր բնակչությունը, բայց 1915 թվականից հետո այստեղ հաստատվել են Մուշից, Ալաշկերտից ու Խնուսից  գաղթած շատ ընտանիքներ: Իսկ մենք պատմեցինք մեր մասին, Դավիթը ներկայացրեց մեր դպրոցում իրականացվող մեդիակրթության մասին, Աստղիկը պատմեց առավոտյան ընդհանուր պարապմունքների մասին, Թինա ու Լաուրան՝  մեր ապակեպատ դասարանների ու դասերի մասին: Հետո մենք միասին  քայլեցինք դեպի գյուղի եկեղեցին՝ Սուրբ Հովհաննես: Տիկին Մարինեն պատմեց իրենց եկեղեցու մասին:  Շուտով Սուրբ Հովհաննես եկեղեցու բակում  մեզ միացան  11-րդ դասարանցիները  ուսուցչի հետ:  Մենք իմացանք, որ իրենց եկեղեցին ոչ թե  7-րդ դարի եկեղեցի է,  այլ 5-րդ դարի:  Մեզ ասացին, որ երբ տարիներ առաջ Գերմանիայից հնէաբան է եկել, նրա պեղումների արդյունքում է պարզվել,  որ  եկեղեցին 5-րդ դարի է: Մաստարայից Թալին գնալու ճանապարհին մեր վարորդը մեզ անակնկալ արեց և կանգնեց  Սողոմոն Թեհլերյանի հուշարձանի մոտ: Պատվելի Թամարը պատմեց Սողոմոն Թեհլերյանի մասին, լուսանկարվեցինք ու շարունակեցինք մեր ճամփան: Իսկ հետո մենք եղանք Թալինի բերդում, որը Թալին քաղաքից գտնվում է 4 կմ հեռավորության վրա՝ Դաշտադեմ գյուղի մոտ: Մենք բոլորով բարձացանք բերդի պարիսպների վրա, մտանք բերդի եկեղեցին, որը Սուրբ Սագիսի անունով էր, գաղտնարանը,  հետո իջանք և նախաճաշեցինք: Իսկ հետո գնացինք Թալինի Սուրբ Կաթողիկե եկեղեցին,  որը մասամբ  քանդված էր: Երեկոյան լավ տպավորություններով վերդարձանք Երևան:

Գեղամյան Արամ, 11-րդ դասարան

16.03.2016
1.Ձիաբանի կանչը ինձ հիշեցրեց, որ ժամանակն է հրաժեշտ տալու. իմ աչքերին արցունք երևաց, արցունքների մեջ մի անգամ էլ տեսա, դպրոցը, այգու դռնակը, թթենին:
Մեջ,հիշել,տեսնել,աչք
2.Նրանք մանկության ընկերներ էին, և նրանց վաղեմի սերը ծնվել էր նույնքան անկատ, ինչպես մի գիշերվա, ընթացքում մուգ մանուշակն բացվում:
գիշեր, մանկություն, բացել, ծնել

15.03.2016

Երևանը Հայաստանի մայրաքաղաքը փռված է Արարատյան դաշտում Հրազդան գետի աջ և ձախ ափերին, որտեղեից հիանելի երևում են Արարատ և Արագած սարերը:
Կյանքի վերջերին տարիներին Ա. Իսահակյանը ցանկացավ ճանապարհորդել Սյունիքում տեսնել Տաթևի հոյակերտ վանքը ունկնդրել Որոտանի գազազած մռնչյունը և տեսնել Մազե կամուրջի հրաշքը:
Հայաստանի գիտություների ակադեմիայի անդամ Մանուկ Աբեղյանը դասավանդել է Էջմիածնի ճեմարանում Շուշիի, Թիվլիսի դպրոցներում Երևանի պետական համալսարանում:
Եդեսիայում հայերեն գրերը ստեղծելուց հետո Մ.Մաշտոցը գնաց Սամոսաթ և հմուտ գրագիր Հռոփանոսին հանձնարարեց պատրաստել դրանց գեղագրական պատկերներները, իսկ ինքը իր աշակերտ Հ.Պավնացու հետ սկսեց թարգմանել Սողոմոնի առակները:
Կեսագիր Կորյունը Ասորիքից հայրենիք վերադարձող Մ.Մաշտոցին համեմատում է Մովսես Մարգարեի հետ, որը  Սինա լեռից իջել է և Իսրայելցիներին էր տանում աստվածապարքեր փրկարար օրենքները:
Գեղաամա լեռնազանգվածին պատկանող Գութանասար և Հատիս լեռները Աբովյան քաղաքից ոչ հեռու՝ Հրազդան գետի ձախ ափնյա սարավանդին է՝ Արա լեռան դիմաց:

 

1. Կարդա Հիսուսի երեք առակները, ընտրիր դրանցից մեկը և կատարիր առաջադրանքները:

1. Լսէք ահաւասիկ. ել սերմանաւղ սերմանել:  Եւ եղեւ ի սերմանելն, ոմն անկաւ առ ճանապարհաւ, եւ եկն թռչուն եւ եկեր զնա:  Եւ այլն անկաւ յապառաժի՝ ուր ոչ գոյր հող բազում. եւ վաղվաղակի բուսաւ: Քանզի ոչ գոյր հիւթ երկրին,  եւ յորժամ ծագեաց արեւ՝ ջեռաւ, եւ զի ոչ գոյին արմատք՝ ցամաքեցաւ:  Եւ այլն անկաւ ի մէջ փշոց. ելին փուշքն եւ հեղձուցին զնա, եւ պտուղ ոչ ետ:  Եւ այլն անկաւ յերկիր բարւոք. եւ ելեալ աճեցեալ տայր պտուղ, եւ բերէր ընդ միոյ՝ երեսուն, եւ ընդ միոյ՝ վաթսուն, եւ ընդ միոյ՝ հարիւր:

Առաջադրանքներ.

• Ընտրածդ առակից դուրս գրիր բառեր, որոնք գրվում և կարդացվում են տարբեր: Այդ բառերի օգնությամբ փորձիր տալ գրաբար տեքստի ճիշտ կարդալու մի քանի սահմանում:

ահաւասիկ-ահավասիկ

եղեւ-եղեվ

անկաւ-անկավ

ճանապարհաւ-ճանապարհավ

հարիւր-հարյուր

1. Տրված են աղոթքների վերնագրերը և աղոթքներ: Վերնագրերից յուրաքանչյուրը դիր համապատասխան աղոթքից առաջ: 

«Խնդրանք իմաստության», «Առավոտյան աղոթք», «Աղոթք ճաշից առաջ», «Աղոթք աշխատանքն սկսելուց առաջ»

1. Գոհանամք զքէն, Տէր Աստուած մեր, որ զարթուցեր զմեզ ի հանգստենէ քնոյ շնորհիւ ողորմութեան քո:
2. Զգործս ձեռաց մերոց ուղիղ արա ի մեզ, Տէր, եւ զգործս ձեռաց (մտաց) մերոց յաջողեա մեզ, ամէն:
3. Իմաստութիւն Հօր, Յիսուս, տուր ինձ իմաստութիւն՝ զբարիս խորհել եւ խօսել եւ գործել առաջի քո յամենայն ժամ. ի չար խորհրդոց, բանից եւ ի գործոց փրկեա զիս:
4. Ճաշակեսցուք խաղաղութեամբ զկերակուրս որ պատրաստեալ է մեզ ի Տեառնէ: Օրհնեալ է Տէր ի պարգեւս իւր: Ամէն:

Առավոտյան աղոթք»

Գոհանամք զքէն, Տէր Աստուած մեր, որ զարթուցեր զմեզ ի հանգստենէ քնոյ շնորհիւ ողորմութեան քո:

«Աղոթք աշխատանքն սկսելուց առաջ»

Զգործս ձեռաց մերոց ուղիղ արա ի մեզ, Տէր, եւ զգործս ձեռաց (մտաց) մերոց յաջողեա մեզ, ամէն:

«Խնդրանք իմաստության»

Իմաստութիւն Հօր, Յիսուս, տուր ինձ իմաստութիւն՝ զբարիս խորհել եւ խօսել եւ գործել առաջի քո յամենայն ժամ. ի չար խորհրդոց, բանից եւ ի գործոց փրկեա զիս:

«Աղոթք ճաշից առաջ»

Ճաշակեսցուք խաղաղութեամբ զկերակուրս որ պատրաստեալ է մեզ ի Տեառնէ: Օրհնեալ է Տէր ի պարգեւս իւր: Ամէն:

III. Ընտրիր վերևի աղոթքներից մեկը և կատարիր առաջադրանքները.

<<Աղոթք աշխատանքն սկսելուց առաջ>>

• Բացատրիր, թե ինչ նշանակություն ունի ընտրածդ աղոթքը, ինչքանով է այն կարևոր, որն է դրա անհրաժեշտությունը:

Անհրաժեշտ է աղոթել, որ գիշերը խաղաղ անցնի:

• Հատկապես ո՞ր արտահայտությունը կառանձնացնես աղոթքից՝ որպես կարևոր խոսք. հիմնավորիր:

Աստված մեզ հանգիստ քուն է պարգևում:

Հովհաննես Թումանյան «ՀԱՅՈՑ ԼԵՌՆԵՐՈՒՄ»

ՀԱՅՈՑ ԼԵՌՆԵՐՈՒՄ

Մեր ճամփեն խավար, մեր ճամփեն գիշեր,

Ու մենք անհատնում

էն անլույս մըթնում

Երկա՜ր դարերով գընում ենք դեպ վեր

Հայոց լեռներում,

Դըժար լեռներում։

Տանում ենք հընուց մեր գանձերն անգին,

Մեր գանձերը ծով,

Ինչ որ դարերով

Երկնել է, ծընել մեր խորունկ հոգին

Հայոց լեռներում,

Բարձըր լեռներում։

Բայց քանի անգամ շեկ անապատի

Օրդուները սև

Իրարու ետև

Եկա՜ն զարկեցին մեր քարվանն ազնիվ

Հայոց լեռներում,

Արնոտ լեռներում։

Ու մեր քարվանը շըփոթ, սոսկահար,

Թալանված, ջարդված

Ու հատված-հատված

Տանում է իրեն վերքերն անհամար

Հայոց լեռներում,

Սուգի լեռներում։

Ու մեր աչքերը նայում են կարոտ՝

Հեռու աստղերին,

Երկընքի ծերին,

Թե ե՞րբ կըբացվի պայծառ առավոտ՝

Հայոց լեռներում,

Կանաչ լեռներում։
10.02.2016
Ջրօրհնեքից մի քանի ամիս անց՝ գյուղ գնացի լարված նյարդերս փոքր-ինչ հանգստացնելու:Ապրում էի գյուղից բավական հեռու ծաղկազարդ սարի լանջին ուր մի քանի քողտիկներ կայն որոնցից մեկն էլ իմն էր:Շուրջս փրված է դալար մարգագետիները՝ եզրված սախաղախիթ անտառներով:   …:Օրերով թափարում եմ մարգագետիներում, խորհում եմ մեծ բնության մասին:Արևը՝ տիեզերքի ամենից հզորը և գեղեցիկը, թևատարած սավարնում է՝ քշելով թուխպի ծվեները:
Մտախոհ նստած էր՝ արմունկները հենած ծնկներին, նեղվում էր խեղդող օդից, գիշերային անդորրից:Այդ խորհրդավոր լռության մեջ լսվում էր ծղրիդի մանկան լացի  պես համառ ճռինչը, որը գրգռում էր նրա ջղերը և նա չգիտեր ուր փախչի:Մթության մեջ խարխափելով, նա մոտեցավ ճաշասենյակի դռանը, … նույն րոպերն ինչ-որ բան ճռճռաց  և հատակի վրա լսվեց բոբիկ ոտքերի թփթփոց, նա դողդոջուն ձեռքերով կառչեց մահկաճալին, որ վայր չընկնի:
03.02.2016

11-րդ դասարան

1. Նախադասություններում գտե’ք բառագործածության սխալը, գրե’ք ճիշտբառը (3 միավոր):

ա. Թաթարները մեծ հաճույքով ընդունեցին հրավեր. կիլիկիացիները լավ հյուրընկալներ են:

բ. Գետի աջ ու ահյակ ափերին խռնված նվագածու ու ծաղրածուները մոռացան եռապետի պատվերը:

գ. Տրդատն իմանում է Գրիգորի՝ քրիստոնեական ուսմունքին հետևելու մասին և հարկադրում է երկրպագել հեթանոս աստվածներին:

2.Բացատրե’ք տրված դարձվածքների իմաստները (2 միավոր).

Բերենիկեի ծամեր, դափնիների վրա հանգստանալ, թևերը քամուն տալ, հորթի հրճվանք:

Բերենիկեի ծամեր – ամուսնական նվիրվածություն դափնիների վրա հանգստանալ –ձեռք բերված հաջողություններով բավարարվել,ֆանգործության մատնվել թևերը քամուն տալ- թափառել հորթի հրճվանք- անհիմն ուրախություն

3.Տրված բառերի դիմաց գրե’ք երկուական հոմանիշ (2 միավոր).

մուճակ, ներհուն, շաղակրատել, ջատագովել :

մուճակ-կոշիկ ներհուն-խորիմաստ շաղակրատել-շատախոսել ջատագովել-գովաբանել, քաջալերել

4.Կազմե’ք մեկական՝

գոյական –ացու, -եղեն, ածանցներով,

ածական հակ-,ստոր- ածանցներով,

մակբայ –ուստ, -ովին ածանցներով (3 միավոր):

գոյական- մսացու, խմորեղեն ածական- հակադիր, ստորջրյա մակբայ- ի վերուստ, հիմնովին

1. Նշե’ք՝ ո՞ր հայերենով է տրված հատվածը (1 միավոր):

Էրնեկ ես անոր կու տամ, որ առեր իւր եարն փախեր.

Ոնց որ ըզկարմունջն անցներ, ջուրն ելեր, զկարմունջն է տարեր:

միջին հայերենով

6.Դու’րս գրեք արևմտահայերենին հատուկ հինգ բառ ու քերականականձև, նշե’ք դրանց արևելահայ տարբերակները (2 միավոր):

Վանականին քերթվածն է աս, պարզ, և սակայն ամբողջական հոգեբանությամբ մը, միստիկականության ցավագին վեպ մը, ուր կտեսնենք սիրով լեցված էակ մը՝ աստուծոտարփանքովը վառված, որ անոր մեծությունը կերգե:

կերգե- կերգի էրնեկ- երանի ըզկամուրջն-կամուրջն աս- սա լեցված- լցված

7.Տրված բանաստեղծական հատվածում նշե’ք արտահայտչական-պատկերավորման միջոցները (2 միավոր):

Պատուհանըս մատնահարեց ու անցավ

Հովն հերարձակ աշունին,

Չարաճըճի, ինչպես աղջիկ մը, ինչպես

Խաղընկեր մը՝ դըրան ետին մոռցըված:

մակդիր, անձնավորում, համեմատություն, շրջադասություն
03.02.2016

Այդ մասին նրան զգուշացրել եմ բազմիցս:

Փոռձառու բժիիշկի վճռական գործողություների շնորհիվ հիվանդի կյանքը փրկվեց:խոչնդոտում է հայոց իշխանական տների միանյբ

Ըստ ավանդության հրամանի հայրենիքի դավաճանին ներկայացրին նմաների դավաճանին ներկայացրին  նմաների համար սահմանված առանձնահատուկ պատժի:

Նախարարների երախտագիտությունը խոչնդոտում է հայոց իշխական տների միաբանումը թագավորի շուրջ:

Ես քո երախտիքը չեմ մոռանա ասաց հայրս վարպետ Մկրտիչին:

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Հայոց Պատմություն

11 Դասարան

05.05.2016

Գյուխատնտեսության կոլեկտիվը

Հարց 2

Սովից փրկելու նպատակով ինչ արեցին

Պատասխան՝Որոշեցին հարուստ գյուխացիների ունեցվածքը բրնագրավել 1930թ. Հայաստանում …, որոշվեց որ պետկե ստեղծեն կոլեկտիվ տնտեսություներ այսինքն գյուղի ողջ գյուղացյությունը … սակայն գյուղացին չուզեց:

Հարց 3

…

Պատասխան՝Կոտայկում,Եղեգնաձորում,Շամշադինում,Թալինում գյուղացին զենք վերցրեց և սկսեց քաղաքացիական պատերազմ:

18.04.2016

Մոնթե Մելքոնյան

Հարց 1

Ով է եղել Մոնթ Մելքոնյանը

Պատասխան՝Ազգային հերոս

Հարց 2

Մոնթե Մելքոնյանը ինչ անունով էր հայտնի

Պատասխան՝…Ավո: ասումեն որ Արցախում եղել է Մոնթեի նման քաջ զինոր որի անունը եղել  Ավոն:

Հարց 3

Երբ է ծնվել Մոնթե Մելքոնյանը

Պատասխան՝1957թ. Նոյեմբերի 25 ԱՄՆ-ի Վայսելիա քաղաքում:Նա ունեցել է բարձրակարգ կրթուտյուն նա սովուել է Ճապոնիայի և ԱՄՆ համալսարաներում:Նա իմացել է 9լեզու Ճապոներեն,Թուրքերեն,Պարսկերեն,Քրդերեն,Ֆրասերեն,Իտալերեն, Իսպաներեն,Հայերեն,Անգլերեն:1980թ. Մոնթեն թողում է իր գիտական գործը և մտնում Ասալայի բանակ (Ասալ նշանակում է Հայոց գաղտնի բանակ) շուտով Մոնթեն ձերբարկվում է շուտով Մոնթեն բանտից ազատվում է և 1991թ. գալիս է Արցախ 1992թ սկզբից Մոնթեն ղեկավարում է Մարտունու պաշպանական շրջանը սկզբում որպես շտաբի պետ իսկ հետո գլխաոր հրամանատար:Մոնթե Մելքոնյանը ղեկավարել է նաև Իջևանի և Ճամբարակի ինքնապաշպանական մարտերը:Ցավոք սրտի Մոնթե Մելքոնյանը զոհվեց:Նա վախջանվեց 1993թ. Հունիսի 12ին.Ախդանի շրջանի Մարզիլի գյուխում:Այսօր Մոնթե Մելքոնյանի պատվին կան հուշարձաներ,հուշարձան աղբյուրներ թէ Հայաստանում թէ Արցախ աշխարհում:Մոնթե Մելքոնյանը այժմ թախված է Հ.Հ. եռաբլուռում:Այժմ Հայաստանում կա Մոնթե Մելքոնյանի անունով դպրոց քոլեջ, Հայաստանի տարբեր դպրոցներում և բուհերում կան Մ.Մելքոնյանի անունով տարբեր դասարաենր , խմբեր,ակումբներ իսկ բուհերում կան նրա անունով ուսողական լսարան:Տաղանդաոր այս զավակի պատվին նկարահանվել է բազմաթիվ ֆիլմեր այդ թվում փախստական կարծրամենտրաժ ֆիլմեր հատկապես շատ արժեքաոր …:Մոնթեի հայտնի խոսկերից են եղել՝           Եթե մենք եթե այսօր չպայքարենք Արցախի համար և կորցնենք Արցախը մենք կշրջենք Հայոց պատմության էջը:Ամեն Հայ ամեն օր պետկե իր չափով ծարայի իր հայրենիքին և այդ քայլով կհզորացնի իր հայրենիքը և ցանկացած մարդ ապահով կզգա իր հայրենիքում և չլքի իր հայրենիքը:

14.02.2016

Հայ-Թուրքական պատերազմ 1920թ. Սեպտեմբեր

Հարց 1

Քանի պատերազմ է եղել Հայաստանի և Թուրքերի միջև

Պատասխան՝2պատերազմ

1.սկսել է 1918թ ապրիլի 10-ին ավարտեվել է 1918թ. հունիսի 4-ին

2.սկսել է 1920թ. սեպտեմբերի 23-ին ավարտվել է 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին:

Հարց 2

Ինչ քաղաքներ գրավեցին Թուրքերը

Պատասխան՝1920թ. Սեպտեմբերի  …:

11.04.2016

Ղարաբաղի հարցը

Հարց 1

Ինչ էնք հասկանում Ղարաբաղ Արցախ ասելիս

Պատասխան՝Ղարաբաղը նշանակում է Սև այգի Մ. Ղորենացի ներկայիս Ղարաբաղ տարածքը դեռ հազարամյակներ տարի առաջ կոչվել է Արցախ իսկ ինչ է նշանակվում Արցախը նշանակվում է Արա Գեղեցիկի որսատեղի

Հարց 2

Երբ է Արցախը անցել Ռուսաստանի միջև

Պատասխան՝Դեռևս 11դարում Անդրկովկաս են թափանցել Միջին Ասիայից Թյուրքյա լեզու ցեղեր որոնք գրավեր են ներկայիս Ադերբեջյանը պատմական Աղվանքը, այդ թվում նաև Արցախը իսկ մի քանի դար անց Արցախը գրավեր է Պարսիկները և ստեխծեցին Ղարաբաղի խանություն և վերջապես 1805թ. Մայիսին Ղարաբաղը Ռուսները միացրին Ռուսաստանանին հաղթելով Պարսիկներին և ահա 20դարի սկզբին Լենինը և Ստալինը 1921թ. Հուլիսի 5ին Ղարաբաղը բրնի կերպով հազնեցին Ադերբեջանին:

07.04.2016

1920թ. մայիսյան աբստամբությունը Հայաստանոււմ

Մայիսյան ապստամբություն, 1920 թվականի մայիսին կոմունիստական կուսակցության զինված ապստամբություն Հայաստանի առաջին հանրապետության կառավարության դեմ։ Կազմակերպել և ղեկավարել է Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը։ Նպատակն էր տապալել դաշնակցականների իշխանությունը և երկրում հաստատել խորհրդային կարգեր։

Մայիսյան ապստամբների հուշարձանը Գյումրիում
Նախադրյալներ
Ռուսաստանում Հոկտեմբերյան Սոցիալիստական հեղափոխության հաղթանակից հետո Անդրկովկասում ստեղծված ներքին ու արտաքին բարդ իրապայմաններում ստեղծվեց Հայաստանի հանրապետություն։ Հայաստանում իշխանությունն անցավ դաշնակցություն կուսակցությանը։ Սկսել էին ազգամիջյան ընդհարումներ, և սովից ու համաճարակներից կոտորվող արևմտահայ գաղթականների հոծ բազմություն գաղթել էին հանրապետության տարածք։ Սրվել էր դասակարգային պայքարը, որը հատկապես ուժեղացավ 1919 թվականի կեսերից, երբ անգլիական զորքերը հեռացան Անդրկովկասից։
Կազմակերպում
ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի ու Կովկասյան երկրային կոմիտեի ղեկավարությամբ և օգնությամբ 1919 թվականի ամռանը կազմակերպորեն ամրապնդվեցին Հայաստանի կոմունիստական կազմակերպությունները, որոնց միավորման գործում մեծ դեր խաղացին նրանց 1919 թվականի սեպտեմբերյան խորհըրդակցությունը և 1920 թվականի հունվարյան կոնֆերանսը։ Ընտրվեց Հայաստանի կոմունիստական կազմակերպությունները միավորող օրգան՝ ՌԿ(բ)Կ Հայաստանի կոմիտե (Արմենկոմ), որի կազմում ընդգրկվեցին Ս. Ալավերդյանը, Սարգիս Կասյանը, Ա. Մռավյանը, Դ. Շահվերդյանը, Հ. Կոստանյանը, Ղուկաս Ղուկասյանը, Ա. Նուրիջանյանը, Դ. Տեր-Սիմոնյանը, Ա. Գոգունցը, Ա. Մելքոնյանը, Ս. Մարտիկյանը և ուրիշներ։
Տեղերում (Ալեքսանդրապոլ, Երևան, Կարս, Սարիղամիշ, Նոր Բայազետ, Ղազախ-Դիլիջան, Զանգեզուրի գավառ և այլն) աշխուժացավ կուսակցական կազմակերպությունների գործունեությունը։ Դրանց աշխատանքները ղեկավարում էին Բ. Ղարիբջանյանը, Ս. Ալավերդյանը, Ղուկաս Ղուկասյանը, Հ. Սարուխանյանը, Բ. Բատիկյանը, Ե. Մկրտումյանը, Հ. Կամարին, Բ. Հարությունյանը և ուրիշներ։ Հատկապես զգալի էր Ալեքսանդրապոլի բոլշևիկյան ընդհատակյա կոմիտեի աշխատանքը (ղեկավար՝ Բ. Ղարիբջանյան)։ Կոմիտեն կենդանի կապ էր հաստատել Շիրակի ավազանի Քյավթառլու, Ղուլիջան, Փոքր Պարնի, Նորաշեն և սյլ գյուղերի կոմբջիջների հետ։ Երիտասարդության շրջանում մեծ աշխատանք էր ծավալել 1919 թվականի գարնանը ստեղծված Կոմունիստական երիտասարդական «Սպարտակ» միությունը (ղեկավարներ՝ Ղուկաս Ղուկասյան, Ա. Բուդաղյան, Աղասի Խանջյան)։
1920 թվականի հունվարին Հայաստանի բոլշևիկյան կազմակերպությունների խորհրդաժողովը որոշեց արտաքին ու ներքին նպաստավոր պայմանների դեպքում ապստամբել և գրավել իշխանությունը։ Նրանք այդպիսի նպաստավոր իրադարձություն համարեցին 1920 թվականի ապրիլի վերջին (28-ին) Ադրբեջանի խորհրդայնացումը՝ Ռուսաստանի 11-րդ Կարմիր բանակի կողմից։ Ապստամբությունը ղեկավարելու համար ստեղծվեց Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե (ՀՌՀԿ)։
Ապստամբությունը
1920 թվականի մայիսմեկյան ցույցերն ու միտինգները, որոնց կազմակերպիչն ու ղեկավարը ՌԿ(բ)Կ Արմենկոմն էր, առաջին գործնական քայլերն էին Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտե (ՀՌՀԿ)։ Ապստամբների կողմն անցան հեղափոխական գաղափարներով տարված զինվորականության մի մասը և «Վարդան զորավար» զրահագնացքը։ Վերջինիս հրամանատար կապիտան Սարգիս Մուսայելյանը նշանակվեց ապստամբական ուժերի ղեկավար։
Մայիսի 10-ին ՀՌՀԿ-ն Ալեքսանդրապոլում իշխանությունը վերցրեց իր ձեռքը, սակայն անվճռական գտնվեց, և մի քանի օր անց կառավարական ուժերը Սեպուհի (Արշակ Ներսիսյան) հրամանատարությամբ ստիպեցին ապստամբներին անձնատուր լինել։
Ապստամբական թույլ բռնկումներ եղան նաև Կարսում, Սարիղամիշում, Նոր Բայազետում, Ղազախ-Շամշադինում և այլուր։ Այդ ելույթները նույնպես հեշտությամբ ճնշվեցին։
Պատասխան քայլեր
Այս դեպքերը Հայաստանի իշխանությունների մոտ լուրջ անհանգստություն առաջացրին։ Պետության համար ստեղծվեց վտանգավոր դրություն։ Քաղաքական ճգնաժամը հաղթահարելու համար որոշվեց ստեղծել ուժեղ ձեռքի կառավարություն։ Մայիսի 5-ին հրաժարական տվեց Ալեքսանդր Խատիսյանի կառավարությունը, և նրա փոխարեն կազմվեց այսպես կոչված Բյուրո-կառավարություն՝ Դաշնակցության ղեկավար մարմնի անդամներից։ Վարչապետ նշանակվեց Համազասպ Օհանջանյանը։ Նորաստեղծ կառավարությունը ձեռնարկեց մի շարք արտակարգ միջոցառումներ։ Արգելվեցին գործադուլները և ցույցերը։ Հիմնվեցին արտակարգ դատարաններ, սահմանվեց մահապատիժ և այլն։
Ապստամբության տասնյակ մասնակից ակտիվիստներ բանտարկվեցին։ Կասեցվեց Հայաստանի կոմունիստական (բոլշևիկյան) կուսակցության գործունեությունը։ Բոլշևիկների մի մասն անցավ ընդհատակ, իսկ մյուս մասը հեռացավ Ադրբեջան, որպեսզի այնտեղից նախապատրաստեր իշխանությունը գրավելու նոր գործողություններ։ Գնդակահարվեցին ապստամբության ղեկավարներ Ստեփան Ալավերդյանը, Սարգիս Մուսայելյանը, Բագրատ Ղարիբջանյանը, Հովհաննես Սարուխանյանը, Եգոր Սևյանը, Ք. Մկրտչյանը, Ե. Մկրտումյանը, Բ. Բատիկյանը, Բ. Հարությունյանը և ուրիշներ։
Գրականություն

• Ա. Խանջյան, Մայիսյան ապըստամբությունից դեպի նոյեմբերյան հաղթանակը, Ե„ 1935։
• Մայիսյան ապստամբությունը Հայաստանում 1920-1930 (հիշողությունների և դոկումենտների ժողովրդական), Ե., 1930;
• Գ. Ղարիբջանյան, Մայիսյան ապըստամբությունը Հայաստանում 1920 թվականին, Ե., 1955։
• Հոկտեմբերյան սոցիալիստական մեծ ռևոլյուցիան և խորհրդային իշխանության հաղթանակը “Հայաստանում (Փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու), Ե., I960;
• Գ. Գալոյան, Անդրկովկասում սոցիալիստական ռևոլյուցիայի և կոմունիստական շինարարության պատմության կեղծարարության դեմ, Ե., 1961:
• Գ. Գալոյան, “Հերոսական մայիսից-հաղթական նոյեմբեր, Ե., 1980:
• Կարապետյան Հովհ. Ս., Մայիսյան ապստամբությունը Հայաստանում 1920 թ., Ե., 1961:
• Ա. Հ. Մելքոնյան, Մայիսյան ապստամբության պատմության հարցի շուրջը, Ե., 1965:
• Ս. Վրացյան, «Հայաստանի Հանրապետություն», 1993, Գլուխ ԻԸ, Մայիսյան խռովությունները, էջ 401-429
• Ա. Հակոբյան, «Հայաստանի խորհրդարանը և կուսակցությունները 1918-1920», Գլուխ 6, Կուսակցությունները և խորհրդարանը Մայիսյան ճգնաժամի շրջանում, 1. Մայիսյան ապստամբությունը
• Հայոց պատմություն, 11-րդ դասարան, Ընդհանուր հոսքի դասագիրք, 2010, Հայաստանի Հանրապետության խորհրդայնացումը, էջ 215

Հայաստանի Հանրապետություն (1918-1920)

Նշանաբան` Մեկ ազգ, մեկ հայրենիք

Քարտեզ

Հայաստանի Հանրապետութիւն (Հայաստանի Հանրապետություն), ծնունդ է առել 1918 թվականի մայիսի 28-ին՝ մայիսյան հերոսամարտներից՝ Սարդարապատից, Բաշ-Ապարանից և Ղարաքիլիսայից հետո։ Առաջին հանրապետությունը հիմնադրվեց հայ ժողովրդի համար ծանր ժամանակահատվածում, երբ երիտթուրքական բնաջնջման ծրագրից խուսափած բազմահազար հայ գաղթականներն ու սովը, տրանսպորտային ուղիների շրջափակումները, Քեմալական Թուրքիայի 1920 թվի հարձակումը, ինչպես նաև Խորհրդային Ռուսաստանի նվաճողական քաղաքականությունը հնարավորություն չէին ընձեռելու պետության ղեկավարներին ստեղծել կայուն պետություն։ Առաջին հանրապետությունը գոյատևեց մինչև 1920 թվականի դեկտեմբերի 2-ը, երբ Հայաստանը խորհրդայնացավ։ Չնայած կարճ կյանքին Առաջին Հանրապետության դերը անգնահատելի է պետականությունը վերագտնելու գործում։

Պատմություն

1918 թվական

Կաթողիկոս Գևորգ Ե Սուրենյանցը

(Տփղիսեցի) օրհնում է կամավորներին։

(1918թ.)

1918թ. հուլիսի 24-ին հրապարակվեց ՀՀ անդրանիկ կառավարության կազմը. վարչապետ՝ Հովհաննես Քաջազնունի (Իգիթխանյան), արտաքին գործերի նախարար՝ Ալեքսանդր Խատիսյան, ներքին գործերի նախարար՝ Արամ Մանուկյան, ֆինանսների նախարար՝ Խ. Կարճիկյան, զինվորական նախարար՝ գեներալ Հովհաննես Հախվերդյան, արդարադատության նախարար՝ Գ. Պետրոսյան։

1918թ. հուլիսին Հայաստանի ազգային դրոշ ընդունվեց եռագույնը (կարմիր, կապույտ, նարնջագույն)։

1918թ. օգոստոսի 1-ին Երևանի քաղաքային ակումբի դահլիճում տեղի ունեցավ Հայաստանի խորհրդի անդրանիկ նիստի հանդիսավոր բացումը՝ հյուրերի և 46 պատգամավորի մասնակցությամբ, որի կազմը ձևավորվել էր Ազգային խորհրդի եռապատկումով ու այլազգիների ներգրավումով. 38 հայ, 6 թուրք-թաթար, մեկ ռուս և մեկ եզդի։

1918թ. հոկտեմբերի 30-ին Մուդրոսում կնքվեց զինադադար Անտանտի և Օսմանյան կայսրության միջև, որով Օսմանյան կայսրությունը ճանաչեց իր պարտությունը և դուրս եկավ Առաջին համաշխարհային պատերազմից։

1918թ. նոյեմբերին ՀՅԴ-ն և ՀԺԿ-ն կազմեցին կոալիցիոն կառավարություն։

1918թ. դեկտեմբերին Վրաստանը գրավեց Ախալքալաքը և Լոռին։

1918թ. դեկտեմբերի 5-ին սկսվեց հայ-վրացական պատերազմը։ Հայկական բանակը Դրոյի գլխավորությամբ կարճ ժամանակում Վրաստանին հասցրեց ծանր հարված։

1918թ. դեկտեմբերի 23-ին հայկական զորքերն ամրացան Սադախլոում։

1918թ. դեկտեմբերի 31-ին կողմերի միջև կնքվեց համաձայնագիր զինադադարի մասին։

1918թ. աշնանից մինչև 1919թ. գարուն սովի և համաճարակների հետևանքով մահացավ մոտ 150.000 մարդ։

1919 թվական

Անկախության օրվա միջոցառում, Մայիսի 28, 1919

1919թ. փետրվարին երկրի ծանր դրությունը Հայաստանի խորհրդին ստիպեց դիմել Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի օգնությանը։

1919թ. մայիսի 16-ին ՀՀ նախարարների խորհուրդը Երևանում համալսարան հիմնելու վերաբերյալ որոշում ընդունեց։

1919թ. հունիսի 21-23-ը Հայաստանում կայացան առաջին և միակ խորհրդարանական ընտրությունները։ Ընտրվեցին խորհրդարանի 80 անդամներ (այդ թվում՝ 3 կին), որոնցից 72-ը ՀՅԴ անդամներ էին, 4-ը՝ էսեռներ, 1-ը՝ անկուսակցական, 2-ը՝ թուրք-թաթարներ և 1-ը՝ եզդի։

1919թ. հուլիսին Հայաստանում բռնկվեց թուրք-թաթարական ընդհանուր խռովություն, որի համար Թուրքիան և Ադրբեջանը ջանք չէին խնայել։

1919թ. աշնանը հայ-ադրբեջանական ընդհարումներ են տեղի ունեցել Զանգեզուրի համար։ Միայն Անդրանիկի, ապա՝ Դրոյի ձեռնարկած համառ ջանքերի շնորհիվ հաջողվեց պահպանել Զանգեզուրը։
1920 թվական

Անկախության օրվա միջոցառում,

Մայիսի 28, 1920
1920թ. հունվարի 19-ին Անտանտի Գերագույն խորհուրդը փաստացիորեն ճանաչեց Հայաստանի անկախությունը։
1920թ. հունվարի 31-ին Ալեքսանդրապոլի (այժմ՝ Գյումրի) առևտրային դպրոցի շենքում մեծ շուքով կատարվեց Հայաստանի համալսարանի բացման հանդիսավոր արարողությունը։
1920թ. մարտին ստեղծվեց երդվյալ ատենակալների դատարանը։
1920թ. ապրիլին ստեղծվեց ազգային դրամը։
1920թ. ապրիլին խորհրդային զորքերը մտան Ադրբեջան և այնտեղ հաստատեցին խորհրդային կարգեր։

Անկախության օրվա միջոցառում,

Մայիսի 28, 1920
1920թ. մայիսի 1-ին Երևանում և մի շարք այլ քաղաքներում տեղի ունեցան հակակառավարական ցույցեր։
1920թ. մայիսի 5-ին խորհրդարանի արտակարգ նիստում հրաժարական տվեց Ալեքսանդր Խատիսյանի կառավարությունը։ Ընտրվեց նոր կառավարություն Համազասպ (Համո) Օհանջանյանի գլխավորությամբ։
1920թ. հուլիսին ՀՀ կառավարությունը հաստատեց ՀՀ զինանշանը, որը հեղինակել էին Ալեքսանդր Թամանյանը և Հակոբ Կոջոյանը։ Օրհներգ ընդունվեց Միքայել Նալբանդյանի «Մեր հայրենիք» երգը, որի երաժշտության հեղինակն էր Բարսեղ Կանաչյանը։
1920թ. օգոստոսի 10-ին Փարիզի արվարձան Սևրում Առաջին համաշխարհային պատերազմում հաղթած երկրների և սուլթանական Թուրքիայի ներկայացուցիչների միջև կնքվեց հաշտության պայմանագիր։ Նրանով Հայաստանը Թուրքիայի կողմից ճանաչվում էր իբրև ազատ և անկախ պետություն։
1920թ. աշնանը հայկական բանակն ուներ 40.000 զինվոր։
1920թ. սեպտեմբերին Բաքվում տեղի ունեցավ Արևելքի ժողովուրդների I համագումարը, որտեղ հարց բարձրացվեց Ռուսաստանի ու Թուրքիայի մեջտեղից վերացնել հայկական սեպը։
1920թ. սեպտեմբերի 23-ին սկսվեց հայ-թուրքական պատերազմը։ ՀՀ վրա հարձակված թուրքական բանակի հարվածային ուժը Քյազիմ Կարաբեքիրի 15-րդ կորպուսն էր, որն ուներ 30 հազար զինվոր։ 1920թ. հոկտեմբերի 14-ին Խորհրդային Ռուսաստանի ղեկավարությունը որոշում ընդունեց Հայաստանը խորհրդայնացնելու մասին։
1920թ. հոկտեմբերի 30-ին թշնամին գրավեց Կարսը՝ գերելով մոտ 3.000 զինվորների և զինվորական ու քաղաքացիական բարձրաստիճան անձանց։ Երեք օր անընդմեջ թուրքերը Կարսում զբաղված էին իրենց հատուկ վայրագություններով, որոնց զոհ գնացին մոտ 6000 հայեր։
1920թ. նոյեմբերի 18-ին կնքվեց զինադադարի համաձայնագիր, որի պայմանները խիստ ծանր էին ՀՀ համար։
1920թ. նոյեմբերի 23-ին Համազասպ (Համո) Օհանջանյանի կառավարությունը հրաժարական տվեց և կազմվեց նորը՝ Սիմոն Վրացյանի գլխավորությամբ։ Այն կոալիցիոն էր և կազմված էր էսեռների հետ։
1920թ. նոյեմբերի 24-ին Ալեքսանդրապոլում սկսվեցին հայ-թուրքական հաշտության բանակցություններ, որոնք ավարտվեցին դեկտեմբերի 2-ի լույս 3-ի գիշերը, այն բանից հետո, երբ Հայաստանն արդեն խորհրդայնացել էր, իսկ ՀՀ կառավարությունը հրաժարվել էր իշխանությունից։ Ալեքսանդրապոլի պայմանագրով Թուրքիային էր անցնում 1914թ. դրությամբ Արևելյան Հայաստանի մեջ մտնող ավելի քան 20.000 կմ2 տարածք՝ Կարսը, Սարիղամիշը, Կաղզվանը, Արդահանը, Օլթին, Սուրմալուի գավառը։ Փաստորեն հայ-թուրքական սահմանն անցնելու էր Ախուրյան և Արաքս գետերի հունով։ Իսկ Նախիջևանի, Շարուրի, Շահթախթի շրջանները ժամանակավորապես հանձնվում էին Թուրքիային, մինչև որ այնտեղ կանցկացվեր հանրաքվե, որին Հայաստանը չպետք է մասնակցեր։
1920թ. նոյեմբերի 29-ին խորհրդային բանակը և Բաքվում կազմավորված Հայաստանի ռազմահեղափոխական կոմիտեն, որի նախագահն էր բոլշևիկ Սարգիս Կասյանը, մտան Իջևան, որտեղ հայտարարեցին դաշնակցական կառավարության տապալման և Հայաստանի խորհրդայնացման մասին։
1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Երևանում ստորագրվեց համաձայնագիր։ Դրանով Հայաստանը հռչակվում էր խորհրդային սոցիալիստական հանրապետություն, իշխանությունը անցնում էր ժամանակավոր ռազմահեղափոխական կոմիտեին։
1920թ. դեկտեմբերին ռուսների կողմից ձերբակալվեցին ՀՀ բանակի 1.000-ից ավելի սպաներ, այդ թվում Թովմաս Նազարբեկյանը, Մովսես Սիլիկյանը և ուրիշներ, որոնց ոտքով քշեցին Ալավերդի՝ ճանապարհին նրանցից ոմանց սպանելով, բոլորին ծաղր ու ծանակի ենթարկելով։ Ապա ձերբակալվածներին ուղարկեցին Բաքվի և Ռուսաստանի բանտեր։ 1921թ. փետրվարին Դիլիջանի շրջանում գնդակահարվեցին Սարդարապատի ճակատամարտի մեծ թվով հերոսներ, այդ թվում՝ Դանիել Բեկ-Փիրումյանը։ Նրա եղբայր Պողոս (Պավել) Բեկ-Փիրումյանը, չդիմանալով կտտանքներին ու նվաստացումներին, ինքնասպանություն գործեց։

1921 թվական
1921թ. փետրվարի 13-ին սկսվեց ապստամբություն, որի ազդանշանը տվեցին Արագածի ստորոտում վերաբնակված սասունցիները։ Մինչև փետրվարի 17-ը ապստամբները ազատագրեցին Աշտարակը, Էջմիածինը, Բաշ-Գառնին, Ներքին Ախտան (Հրազդան) և այլ բնակավայրեր։ Փետրվարի 18-ին ապստամբ ուժերը Կուռո Թարխանյանի և Բաշգառնեցի Մարտիրոսի գլխավորությամբ մտան Երևան։ Բոլշևիկները և կարմիր զորամասերը հեռացան Ղամարլու (Արտաշատ)։ Բանտերից ազատվեցին Հովհաննես Քաջազնունին, Լևոն Շանթը, Նիկոլ Աղբալյանը և 100-ավոր այլ պետական գործիչներ ու մտավորականներ։
1921թ. մարտի 25-ին սկսվեց բոլշևիկների հուժկու հարձակումը բոլոր ուղղություններով։ Նրանք գրավեցին Ապարանը, Կոտայքը և, աստիճանաբար առաջանալով, ապրիլի 2-ին մտան Երևան։ Մայրաքաղաքը ավերածությունից փրկելու և ավելորդ արյունահեղությունից խուսափելու համար որոշվեց Երևանը հանձնել առանց կռվի։

Հայաստանի առաջին Հանրապետության պարբերական մամուլը 1918-1920 թթ.

1918 թ. մայիսի 28-ին՝ երկարատև ընդմիջումից հետո, Հայաստանի անկախության վերականգնումը հայ ժողովրդի կյանքում ունեցավ ոչ միայն քաղաքական, այլև պատմամշակութային խոշոր նշանակություն։ Աշխուժացավ հասարակական – քաղաքական կյանքը, սկսեց բուռն ծաղկում ապրել պարբերական մամուլը, լրագրական ու ստեղծագործական կյանքը։ ՀՀ կարճատև՝ ընդամենը 2.5 տարվա գոյության ընթացքում, տարբեր հաճախականությամբ լույս են տեսել, ընդհանուր հաշվով, 60 անուն պարբերականներ։ Դրանց ճնշող մեծամասնությունը հրատարակվում էին մայրաքաղաք Երևանում։
Զգալի թվաքանակով թերթեր էին լույս ընծայվում Ալեքսանդրապոլում, Կարսում, Էջմիածնում, Գորիսում և այլուր։ ՀՀ պարբերական մամուլը կարելի է բաժանել 3 տիպի՝ պաշտոնական, կուսակցական և անկախ (անկուսակցական)։ Պաշտոնական պարբերականների ընդհանուր թիվը կազմում էր 14 անուն թերթ, կուսակցականը՝ 38, իսկ անկախ մամուլինը՝ 8 անուն թերթ։

ՀՀ պաշտոնական մամուլ

ՀՀ պաշտոնական մամուլի նպատակը կառավարության և խորհրդարանի ընդունած օրենքների, օրենսդրական ակտերի, որոշումների ու հրամանների հրապարակումն ու տարածումն էր։ ՀՀ գլխավոր պաշտոնական օրգանը «Կառավարության լրաբեր» եռօրյա թերթն էր, որը սկսել է լույս տեսնել 1918 թ. սեպտեմբերի 1-ից մինչև 1920 թ. հուլիսի 20-ը։ Հաջորդ պաշտոնաթերթը 1918 թ. հուլիս ամսից լույս տեսնող «Հայոց Ազգային Խորհրդի լրատու» եռօրյան էր, որի տպագրությունը ընդհատվեց հուլիսի 23-ին։ Պաշտոնական մամուլի թվին էր դասվում ռազմական նախարարության «Ռազմիկ» 16 էջանոց շաբաթաթերթը։ Այն սկսել է լույս տեսնել 1920 թ. օգոստոսից մինչև թուրք – հայկական պատերազմը։ ՀՀ կիսպաշտոնական պարբերականների թվին էր դասվում նաև «Հայաստանի կոոպերացիա» (Երևան 1919-1920 թթ.) ամսագիրը, որի հիմնական ուղղվածությունը տնտեսական էր։ Կիսապաշտոնական պարբերականների թվին կարելի է դասել Կարսում լույս տեսնող «Աշխատավորի ձայն» բանվորագյուղացիական երկօրյա թերթը, Լեռնային Ղարաբաղում լույս տեսնող «Ղարաբաղի սուրհանդակ» /Շուշի, 1918 թ./ և «Արցախ» /Շուշի 1919 թ./ թերթերը։

Կուսակցական մամուլ

ՀՀ կուսակցական մամուլի էությունը լավ հասկանալու համար և ճիշտ բնութագրելու նպատակով դրանք բաժանվել են երեք ուղղության՝ «աջ», «ձախակենտրոն» և «ձախ»։ Այսպիսի բաժանման հիմքում դնելով այդ կուսակցությունների դասակարգային էությունը և հետապնդած նպատակները։ Այս տեսակետից աջակողմյան թևին պատկանում էին Հայ ժողովրդական և Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցությունները։ Այս կուսակցությունները ՀՀ-ում լույս են ընծայել 5 անուն թերթ, 2-ը՝ ՀԺԿ և 3-ը՝ Հայ ռամկավարները։ 1918 թ. օգոստոսի 14-ից Երևանում սկսեց լույս տեսնել ՀԺԿ-ի օրգան «Ժողովուրդ» լրագիրը։ Գաղափարախոսական տեսակետից «Ժողովրդի» էջերում արտահայտվում էին ՀԺԿ ազգային և ազատական գաղափարները, նրա մոտեցումները հանրապետության ներքին և արտաքին քաղաքականության, Հայկական հարցում և այլն։ Թերթը Հայաստանի անկախության գաղափարի ջերմ պաշտպանն էր։ ՀՀ քաղաքական դաշտում աջակողմյան թևը ներկայացնող մյուս ազդեցիկ պարբերականները Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցության պաշտոնաթերթ «Վան-Տոսպան» էր և նրա իրավահաջորդ «Հայաստանի ձայնը»։ Եթե ՀԺԿ և նրա «Ժողովուրդ» պաշտոնաթերթը ներկայացնում էր արևելյան և ռուսահայ ազգային աջ-ազատական հատվածը, ապա ՀՍՌԿ-ն և նրա «Հայաստանի ձայն» պաշտոնաթերթը՝ արևմտյան հատվածը ու մասնավորապես Կովկաս ապաստանած գաղթականությանը։ ՀՀ «ձախ» կենտրոնամետ դիրք էր գրավում ՀՅ Դաշնակցության մամուլը։ Ընդհանուր առմամբ ՀՀ տարածքում լույս են տեսել կենտրոնական և տեղական նշանակության ՀՅԴ ընդամենը 13 անուն պարբերականներ։ Դրանցից առավել կարևորներն էին՝ «Զանգը» /Երևան 1918-1919 թթ./, «Հայաստանի աշխաատավորը» /Երևան 1919թ./, «Հառաջը» /Երևան 1919-1920 թթ./ և «Աշխատանքը» /Երևան 1919 թ./։ Մնացածը եղել են գավառային՝ տեղական նշանակության և ՀՅԴ աշակերտական միության օրգաններ։ ՀՀ ձախակողմյան մամուլը ներկայացնում էին սոցիալիստ-հեղափոխականները /էսէռներ/, սոցիալ-դեմոկրատ՝ մենշևիկները և բոլշևիկները։ Էսէռները ունեցել են մամուլի 3 օրգան, մենշևիկները ևս՝ 3, իսկ բոլշևիկների և նրանց համակիրների պարբերականների թիվը հասնում էր 13-ի։ Սակայն այդ թերթերի կեսից ավելին քաղաքական հետապնդումների և այլ պատճառներով լույս են տեսել ընդամենը մեկ կամ մի քանի համարով։ Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո ձախակողմյան ուղղության համառուսաստանյան կուսակցությունների էսէռական, սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան և բոլշևիկյան հայկական հատվածները իրենց գործունեության ծանրության կենտրոնը Թիֆլիսից ու Բաքվից տեղափոխեցին Հայաստան։ 1919 թ. փետրվարին Երևանում հիմնվեց էսէռների օրգանը «Սոցիալիստ հեղափոխական» եռօրյան։ Թերթը լույս է տեսել 1919 թ. մայիսից մինչև 1920 թ. ապրիլը։ Պաշտոնաթերթի բնաբանն էր «Կռվով կխլես քո իրավունքը»։ Ձախակողմյան հաջորդ կուսակցական մամուլը ՌՍԴԲԿ /մենշևիկների/ հայաստանյան կազմակերպության օրգան «Կայծ» /Երևան 1918-1919 թթ./ եռօրյան էր։ 1918-1919 թթ. Ալեքսանդրապոլում լույս է տեսնում մենշևիկյան ուղղության «Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան «Մարդկություն» եռօրյան։ 1919 թ. հունվարի 30-ին Շուշիում լույս տեսավ տեղի սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան կազմակերպության օրգան «Նոր կյանք» շաբաթաթերթը, որը միայն կարողացավ լույս ընծայել հինգ համար։ Ձախակողմյան մամուլի ամենաընդդիմադիր թևը ներկայացնում էին բոլշևիկյան պարբերականները, որոնց մեջ առաջնային տեղ գրավում էր «Խոսքը» /1918 սեպտեմբերից – 1919 թ. մարտ՝ ընդամենը 22 համար/։ 1920 թ. հունվարին Ալեքսանդրապոլում բոլշևիկները հիմնեցին «Ալիք» շաբաթաթերթը, սակայն մեկ համար լույս ընծայելուց հետո այն փակվեց, այս ճակատագրին արժանացան «Բանվորը» /Ալեքսանդրապոլ/, «Լոռվա գյուղացու ձայն» /Հաղպատ 1920 թ./ երկշաբաթաթերթերը։ Սակայն բոլշևիկյան պարբերականներից ամենամեծ աղմուկ հանած թերթը, դա «Սպարտակ» միության օրգան համանուն «Սպարտակ» թերթն էր։ Լույս է տեսել «Սպարտակի» ընդամենը մեկ համար՝ 1919 թ. մայիսի 1-ին։ Ձախակողմյան ուղղվածույթուն ուներ «Գյուղացիական միություն» /Ալեքսանդրապոլ 1919 թ./ և «Գյուղացու ձայն» /Երևան 1920 թ./ շաբաթաթերթերը։ Բոլշևիկյան հայտնի թերթերից էր «Կոմունիստը», որը կառավարության կողմից համարվեց հակակառավարական և փակվեց։ Այսպիսով, չնայած սոցիալական ոչ լայն հենարանի՝ ՀՀ քաղաքային դաշտում իր արժանի տեղն էր գրավում ձախակողմյան մամուլն ընդհանրապես և բոլշևիկյանը՝ մասնավորապես։ՀՀ կուսակցական մամուլի էությունը լավ հասկանալու համար և ճիշտ բնութագրելու նպատակով դրանք բաժանվել են երեք ուղղության՝ «աջ», «ձախակենտրոն» և «ձախ»։ Այսպիսի բաժանման հիմքում դնելով այդ կուսակցությունների դասակարգային էությունը և հետապնդած նպատակները։ Այս տեսակետից աջակողմյան թևին պատկանում էին Հայ ժողովրդական և Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցությունները։ Այս կուսակցությունները ՀՀ-ում լույս են ընծայել 5 անուն թերթ, 2-ը՝ ՀԺԿ և 3-ը՝ Հայ ռամկավարները։ 1918 թ. օգոստոսի 14-ից Երևանում սկսեց լույս տեսնել ՀԺԿ-ի օրգան «Ժողովուրդ» լրագիրը։ Գաղափարախոսական տեսակետից «Ժողովրդի» էջերում արտահայտվում էին ՀԺԿ ազգային և ազատական գաղափարները, նրա մոտեցումները հանրապետության ներքին և արտաքին քաղաքականության, Հայկական հարցում և այլն։ Թերթը Հայաստանի անկախության գաղափարի ջերմ պաշտպանն էր։ ՀՀ քաղաքական դաշտում աջակողմյան թևը ներկայացնող մյուս ազդեցիկ պարբերականները Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցության պաշտոնաթերթ «Վան-Տոսպան» էր և նրա իրավահաջորդ «Հայաստանի ձայնը»։ Եթե ՀԺԿ և նրա «Ժողովուրդ» պաշտոնաթերթը ներկայացնում էր արևելյան և ռուսահայ ազգային աջ-ազատական հատվածը, ապա ՀՍՌԿ-ն և նրա «Հայաստանի ձայն» պաշտոնաթերթը՝ արևմտյան հատվածը ու մասնավորապես Կովկաս ապաստանած գաղթականությանը։ ՀՀ «ձախ» կենտրոնամետ դիրք էր գրավում ՀՅ Դաշնակցության մամուլը։ Ընդհանուր առմամբ ՀՀ տարածքում լույս են տեսել կենտրոնական և տեղական նշանակության ՀՅԴ ընդամենը 13 անուն պարբերականներ։ Դրանցից առավել կարևորներն էին՝ «Զանգը» /Երևան 1918-1919 թթ./, «Հայաստանի աշխաատավորը» /Երևան 1919թ./, «Հառաջը» /Երևան 1919-1920 թթ./ և «Աշխատանքը» /Երևան 1919 թ./։ Մնացածը եղել են գավառային՝ տեղական նշանակության և ՀՅԴ աշակերտական միության օրգաններ։ ՀՀ ձախակողմյան մամուլը ներկայացնում էին սոցիալիստ-հեղափոխականները /էսէռներ/, սոցիալ-դեմոկրատ՝ մենշևիկները և բոլշևիկները։ Էսէռները ունեցել են մամուլի 3 օրգան, մենշևիկները ևս՝ 3, իսկ բոլշևիկների և նրանց համակիրների պարբերականների թիվը հասնում էր 13-ի։ Սակայն այդ թերթերի կեսից ավելին քաղաքական հետապնդումների և այլ պատճառներով լույս են տեսել ընդամենը մեկ կամ մի քանի համարով։ Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո ձախակողմյան ուղղության համառուսաստանյան կուսակցությունների էսէռական, սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան և բոլշևիկյան հայկական հատվածները իրենց գործունեության ծանրության կենտրոնը Թիֆլիսից ու Բաքվից տեղափոխեցին Հայաստան։ 1919 թ. փետրվարին Երևանում հիմնվեց էսէռների օրգանը «Սոցիալիստ հեղափոխական» եռօրյան։ Թերթը լույս է տեսել 1919 թ. մայիսից մինչև 1920 թ. ապրիլը։ Պաշտոնաթերթի բնաբանն էր «Կռվով կխլես քո իրավունքը»։ Ձախակողմյան հաջորդ կուսակցական մամուլը ՌՍԴԲԿ /մենշևիկների/ հայաստանյան կազմակերպության օրգան «Կայծ» /Երևան 1918-1919 թթ./ եռօրյան էր։ 1918-1919 թթ. Ալեքսանդրապոլում լույս է տեսնում մենշևիկյան ուղղության «Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան «Մարդկություն» եռօրյան։ 1919 թ. հունվարի 30-ին Շուշիում լույս տեսավ տեղի սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան կազմակերպության օրգան «Նոր կյանք» շաբաթաթերթը, որը միայն կարողացավ լույս ընծայել հինգ համար։ Ձախակողմյան մամուլի ամենաընդդիմադիր թևը ներկայացնում էին բոլշևիկյան պարբերականները, որոնց մեջ առաջնային տեղ գրավում էր «Խոսքը» /1918 սեպտեմբերից – 1919 թ. մարտ՝ ընդամենը 22 համար/։ 1920 թ. հունվարին Ալեքսանդրապոլում բոլշևիկները հիմնեցին «Ալիք» շաբաթաթերթը, սակայն մեկ համար լույս ընծայելուց հետո այն փակվեց, այս ճակատագրին արժանացան «Բանվորը» /Ալեքսանդրապոլ/, «Լոռվա գյուղացու ձայն» /Հաղպատ 1920 թ./ երկշաբաթաթերթերը։ Սակայն բոլշևիկյան պարբերականներից ամենամեծ աղմուկ հանած թերթը, դա «Սպարտակ» միության օրգան համանուն «Սպարտակ» թերթն էր։ Լույս է տեսել «Սպարտակի» ընդամենը մեկ համար՝ 1919 թ. մայիսի 1-ին։ Ձախակողմյան ուղղվածույթուն ուներ «Գյուղացիական միություն» /Ալեքսանդրապոլ 1919 թ./ և «Գյուղացու ձայն» /Երևան 1920 թ./ շաբաթաթերթերը։ Բոլշևիկյան հայտնի թերթերից էր «Կոմունիստը», որը կառավարության կողմից համարվեց հակակառավարական և փակվեց։ Այսպիսով, չնայած սոցիալական ոչ լայն հենարանի՝ ՀՀ քաղաքային դաշտում իր արժանի տեղն էր գրավում ձախակողմյան մամուլն ընդհանրապես ՀՀ կուսակցական մամուլի էությունը լավ հասկանալու համար և ճիշտ բնութագրելու նպատակով դրանք բաժանվել են երեք ուղղության՝ «աջ», «ձախակենտրոն» և «ձախ»։ Այսպիսի բաժանման հիմքում դնելով այդ կուսակցությունների դասակարգային էությունը և հետապնդած նպատակները։ Այս տեսակետից աջակողմյան թևին պատկանում էին Հայ ժողովրդական և Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցությունները։ Այս կուսակցությունները ՀՀ-ում լույս են ընծայել 5 անուն թերթ, 2-ը՝ ՀԺԿ և 3-ը՝ Հայ ռամկավարները։ 1918 թ. օգոստոսի 14-ից Երևանում սկսեց լույս տեսնել ՀԺԿ-ի օրգան «Ժողովուրդ» լրագիրը։ Գաղափարախոսական տեսակետից «Ժողովրդի» էջերում արտահայտվում էին ՀԺԿ ազգային և ազատական գաղափարները, նրա մոտեցումները հանրապետության ներքին և արտաքին քաղաքականության, Հայկական հարցում և այլն։ Թերթը Հայաստանի անկախության գաղափարի ջերմ պաշտպանն էր։ ՀՀ քաղաքական դաշտում աջակողմյան թևը ներկայացնող մյուս ազդեցիկ պարբերականները Հայ սահմանադրական ռամկավար կուսակցության պաշտոնաթերթ «Վան-Տոսպան» էր և նրա իրավահաջորդ «Հայաստանի ձայնը»։ Եթե ՀԺԿ և նրա «Ժողովուրդ» պաշտոնաթերթը ներկայացնում էր արևելյան և ռուսահայ ազգային աջ-ազատական հատվածը, ապա ՀՍՌԿ-ն և նրա «Հայաստանի ձայն» պաշտոնաթերթը՝ արևմտյան հատվածը ու մասնավորապես Կովկաս ապաստանած գաղթականությանը։ ՀՀ «ձախ» կենտրոնամետ դիրք էր գրավում ՀՅ Դաշնակցության մամուլը։ Ընդհանուր առմամբ ՀՀ տարածքում լույս են տեսել կենտրոնական և տեղական նշանակության ՀՅԴ ընդամենը 13 անուն պարբերականներ։ Դրանցից առավել կարևորներն էին՝ «Զանգը» /Երևան 1918-1919 թթ./, «Հայաստանի աշխաատավորը» /Երևան 1919թ./, «Հառաջը» /Երևան 1919-1920 թթ./ և «Աշխատանքը» /Երևան 1919 թ./։ Մնացածը եղել են գավառային՝ տեղական նշանակության և ՀՅԴ աշակերտական միության օրգաններ։ ՀՀ ձախակողմյան մամուլը ներկայացնում էին սոցիալիստ-հեղափոխականները /էսէռներ/, սոցիալ-դեմոկրատ՝ մենշևիկները և բոլշևիկները։ Էսէռները ունեցել են մամուլի 3 օրգան, մենշևիկները ևս՝ 3, իսկ բոլշևիկների և նրանց համակիրների պարբերականների թիվը հասնում էր 13-ի։ Սակայն այդ թերթերի կեսից ավելին քաղաքական հետապնդումների և այլ պատճառներով լույս են տեսել ընդամենը մեկ կամ մի քանի համարով։ Հայաստանի անկախության հռչակումից հետո ձախակողմյան ուղղության համառուսաստանյան կուսակցությունների էսէռական, սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան և բոլշևիկյան հայկական հատվածները իրենց գործունեության ծանրության կենտրոնը Թիֆլիսից ու Բաքվից տեղափոխեցին Հայաստան։ 1919 թ. փետրվարին Երևանում հիմնվեց էսէռների օրգանը «Սոցիալիստ հեղափոխական» եռօրյան։ Թերթը լույս է տեսել 1919 թ. մայիսից մինչև 1920 թ. ապրիլը։ Պաշտոնաթերթի բնաբանն էր «Կռվով կխլես քո իրավունքը»։ Ձախակողմյան հաջորդ կուսակցական մամուլը ՌՍԴԲԿ /մենշևիկների/ հայաստանյան կազմակերպության օրգան «Կայծ» /Երևան 1918-1919 թթ./ եռօրյան էր։ 1918-1919 թթ. Ալեքսանդրապոլում լույս է տեսնում մենշևիկյան ուղղության «Անկախ սոցիալիստների կուսակցության օրգան «Մարդկություն» եռօրյան։ 1919 թ. հունվարի 30-ին Շուշիում լույս տեսավ տեղի սոցիալ-դեմոկրատ մենշևիկյան կազմակերպության օրգան «Նոր կյանք» շաբաթաթերթը, որը միայն կարողացավ լույս ընծայել հինգ համար։ Ձախակողմյան մամուլի ամենաընդդիմադիր թևը ներկայացնում էին բոլշևիկյան պարբերականները, որոնց մեջ առաջնային տեղ գրավում էր «Խոսքը» /1918 սեպտեմբերից – 1919 թ. մարտ՝ ընդամենը 22 համար/։ 1920 թ. հունվարին Ալեքսանդրապոլում բոլշևիկները հիմնեցին «Ալիք» շաբաթաթերթը, սակայն մեկ համար լույս ընծայելուց հետո այն փակվեց, այս ճակատագրին արժանացան «Բանվորը» /Ալեքսանդրապոլ/, «Լոռվա գյուղացու ձայն» /Հաղպատ 1920 թ./ երկշաբաթաթերթերը։ Սակայն բոլշևիկյան պարբերականներից ամենամեծ աղմուկ հանած թերթը, դա «Սպարտակ» միության օրգան համանուն «Սպարտակ» թերթն էր։ Լույս է տեսել «Սպարտակի» ընդամենը մեկ համար՝ 1919 թ. մայիսի 1-ին։ Ձախակողմյան ուղղվածույթուն ուներ «Գյուղացիական միություն» /Ալեքսանդրապոլ 1919 թ./ և «Գյուղացու ձայն» /Երևան 1920 թ./ շաբաթաթերթերը։ Բոլշևիկյան հայտնի թերթերից էր «Կոմունիստը», որը կառավարության կողմից համարվեց հակակառավարական և փակվեց։ Այսպիսով, չնայած սոցիալական ոչ լայն հենարանի՝ ՀՀ քաղաքային դաշտում իր արժանի տեղն էր գրավում ձախակողմյան մամուլն ընդհանրապես և բոլշևիկյանը՝ մասնավորապես։և բոլշևիկյանը՝ մասնավորապես։

Անկախ (անկուսակցական) մամուլ

Ի տարբերություն կուսակցական մամուլի՝ ՀՀ-ում շատ թույլ էր արտահայտված անկուսակցական և գիտական մամուլը։ Եթե, այնուամենայնիվ, որոշ պարբերականներ հիմնվում էին որպես անկախ, ապա կարճ ժամանակամիջոցում, չունենալով բավարար ֆինանսական միջոցներ, կամ փակվում էին, կամ էլ հասկանալի պատճառներով ընկնում էին իշխանությունների կամ որևէ կուսակցության ու հովանավոր խմբի ազդեցության տակ և դառնում արտաքուստ անկախ, սակայն բովանդակությամբ՝ նրանից հույժ կախյալ։ Դրանց թվին էին դասվում «Ալեքսանդրապոլի լրաբեր», 1919 թ. օրաթերթ, «Իդեալ», 1919 թ., Երևանի ամերիկյան որբանոցների աշակերտական միության երկշաբաթաթերթ, «Նոր ուղի», Երևան, 1920 թ., ռուսալեզու՝ «Знамя школы» /Դպրոցի դրոշակ/, Երևան, 1919 թ., Երևանի գիմնազիաների կոլեկտիվների շաբաթաթերթ և այլ պարբերականները։ ՀՀ-ում շատ կարճատև ընթացքով լույս տեսան գերատեսչական և գիտաուսումնական բնույթի մի քանի ամսագրեր։ 1920 թ. մեկ համարով թողարկվեց «Գյուղատնտեսական հանդես» ամսագիրը, Երևանում լույս տեսավ «Առողջապահիկ» բժշկական հանդեսը, Էջմիածնում լույս տեսավ «Արարատ», «Էջմիածին» հոգևոր և գիտական ամսագրերը և այլն։ Այսպիսով, Հայաստանի անկախության հռչակումը հայ ժողովրդի կյանքում նշանակալի իրադարձություն եղավ ոչ միայն քաղաքական, այլև հոգևոր-մշակութային տեսակետից։ Իր գոյության կարճատև /2.5 տարի/ ժամանակահատվածում ՀՀ-ը դարձավ հայահավաքման կենտորն։ Աստիճանաբար հայ մամուլի ավանդական կենտրոնները՝ Թիֆլիսը, Կ.Պոլիսը, Վենետիկը, Մոսկվան, Բաքուն և այլն իրենց դիրքերը զիջեցին Երևանին։ Վերջինս դարձավ հայ հասարական-քաղաքական ու հոգևոր կյանքի կենտրոն։ Ինչպես մայրաքաղաքի, այնպես էլ գավառային կենտրոնների թերթերն ու ամսագրերը հանդիսացել են տվյալ ժամանակշրջանի բարդ իրականության և բազմաշերտ հասարակական-քաղաքական կյանքի ճշմարիտ հայելին։

ՀՀ Կառավարություն

Վարչապետներ

1. Հովհաննես Քաջազնունին (Իգիթխանյան) պաշտոնավարել է 07.06.1918 – 07.08.1919թթ.

2.Ալեքսանդր Խատիսյանը պաշտոնավարել է 07.08.1919 – 05.05.1920թթ.

3.Համազասպ (Համո) Օհանջանյանը պաշտոնավարել է 05.05.1920 – 23.11.1920թթ.

4.Սիմոն Վրացյանը պաշտոնավարել է 23.11.1920 – 02.12.1920թթ.

Հայաստանի Հանրապետության կառավարության շենքը

Անդամ.ներ (նախարարներ)

1918 թ. հուլիսի 24-ին Հայոց ազգային խորհուրդը հրապարակեց կառավարության կազմը՝ Վարչապետ՝ Հովհաննես Քաջազնունի (1868-1937) Ներքին գործերի նախարար՝ Արամ Մանուկյան (1879-1919) Արտաքին գործերի նախարար՝ Ալեքսանդր Խատիսյան (1874-1945) Ֆինանսների նախարար՝ Խաչատուր Կարճիկյան (1882-1918) Պաշտպանության նախարար՝ գեներալ Հովհաննես Հախվերդյան (1873-1937) Արդարադատության նախարար՝ Գրիգոր Տեր-Պետրոսյան։

ՀՀ Խորհրդարան

Նախագահներ (խոսնակներ)

1.Ավետիք Սահակյանը պաշտոնավարել է 01.08.1918 – 05.08.1919թթ.

2.Ավետիս Ահարոնյանը պաշտոնավարել է 05.08.1919 – 04.11.1920թթ.

3.Հովհաննես Քաջազնունին (Իգիթխանյան) պաշտոնավարել է 04.11.1920 – 02.12.1920թթ.

Փոխնախագահներ (փոխխոսնակներ)

1.Գրիգոր Տեր-Խաչատրյանը պաշտոնավարել է 01.08.1918 – 05.06.1919թթ.

2.Դավիթ Զուբյանը պաշտոնավարել է 01.08.1918 – 05.06.1919թթ.

3.Լևոն Շանթը պաշտոնավարել է 01.08.1919 – 02.12.1920թթ.

4.Սարգիս Արարատյանը պաշտոնավարել է 01.08.1919 – 10.08.1919թթ.

5.Հովսեփ Արղությանը (Խանասորի Իշխան) պաշտոնավարել է 10.08.1919 – 16․09․1919թթ.

6.Սիրական Տիգրանյանը պաշտոնավարել է 16.09.1919 – 02.12.1920թթ.

7.Ավետիք Սահակյանը պաշտոնավարել է 06.11.1919 – 02.12.1920թթ.

Ավագ և կրտսեր քարտուղարներ

1.Ավագ քարտուղար Պետրոս Զաքարյանը պաշտոնավարել է 01.08.1918 – 05.08.1919թթ.

2.Կրտսեր քարտուղար Եփրեմ Սարգսյանը պաշտոնավարել է 06.08.1918 – 05.08.1919թթ.

3.Ավագ քարտուղար Հակոբ Տեր-Հակոբյանը (Իրազեկ) պաշտոնավարել է 05.08.1919 – 02.12.1920թթ.

4.Կրտսեր քարտուղար Արամ Սաֆրաստյանը պաշտոնավարել է 05.08.1919 – 02.12.1920թթ.

5.Կրտսեր քարտուղար Անուշավան Տեր-Միքայելյանը պաշտոնավարել է 26.12.1919 – 02.12.1920թթ.

Պատգամավորներ (անդամ.ներ)

Առաջին գումարման խորհրդարանում ՀՅԴ-ն ներկայացնում էր 18, ՀԺԿ-ն, ՍՀԿ-ն, ՍԴԿ-ն՝ 6-ական պատգամավոր, ինչպես նաև կային 6 իսլամադավան, 2 անկուսակցական, մեկ ռուս և մեկ եզդի պատգամավորներ, ընդամենը՝ 46 հոգի։
Երկրորդ գումարման խորհրդարանում ՀՅԴ-ն ներկայացնում էր 73, ՍՀԿ-ն՝ 4 պատգամավոր, ինչպես նաև կային 2 իսլամադավան և մեկ ԱԱԳՄ (Արագածոտնի անկուսակցական գյուղացիական միություն) պատգամավորներ, ընդամենը՝ 80 հոգի։

Արևելյան Հայաստան

Երևանի կուսակալություն (1502-1724)			Ղարաբաղի կուսակալություն (1502-1726)
Կարսի վիլայեթ (1639–1878) Թուրքիա	Երևանի խանություն (1747-1828)	Նախիջևանի խանություն (1747-1828)	Ղարաբաղի խանություն (1747-1822)	Գանձակի խանություն (1747-1804)
	Հայկական մարզ (1828-1840)		Ղարաբաղի գավառ (1822–1840)	Գանձակի գավառ (1804–1840)
	Վրացաիմերեթական նահանգիմաս		Կասպիական մարզի մաս
Կարսի մարզ (1878–1918)	Երևանի նահանգ (1849–1918)		Ելիզավետպոլի նահանգ (1867–1918)

17.03.2016

Կամաորակների ջոկատների հրամանատարները

Առաջին ջոկատի հրամանատար եղել է Անդրանիկ Օզանյանը որը ստեղծվել է Պարսկաստանի Սալմաս քաղաքում 1914թ. ունեցել է 2000-3500զինոր:

Երկրորդ ջոկատի հրամանատարը եղել է Դրոն (իսկական անունը Դրաստամատ Կանայան) որը ստեղծվել է Իգդիր քաղաքում 1914թ. ունեցել է …:

Երրորդ ջոկատի հրամանատարը եղել է Համազասպ Սրվանձտյանը որը ստեղծվել է …:

Չորորդ ջոկատի հրամանատարը եղել է Քեռի Արշակը որը ստեղծվել է Սարխամիշ քաղաքում 1914թ.:

1915թ. ստեղծվեց ևս 4ջոկան

Հինգերորդ ջոկատի ստեղծվեց Թիֆլիսում հրամանատարի եղել է Վարդանը (Սարգիս Մհելաբյան)

Վեցերորդ ջոկատ հրամանատարը եղել է Արշակ Ջանբոլադյան  ստեղծվել է Թիֆլիսում

Յոթերորդ ջոկատի հրամանատարը եղել Իշան Հովսեփ Անգուրձյան ստեղծվել է Թիֆլիսում

Ութերորդը ջոկատի հրամանատարը եղել է Նիկոլ Աղբանյան այս ջոկատը չի մասնակցել կռվին այլ պատրաստել է զինորներին

03.03.2016

Առաջին համշխային պատերազմ և Հայ ժողովրդի ցեղասպանությունը

Հարց 1

Երբ է սկսվել և ավարտվել առաջին համաշխային պատերազմը

Պատասխան՝1914թ. Օգոստոսի 1ին սկսվել է մինչև 1918թ. Նոյեմբերի 11

Հարց 2

Որքան մարդ է զոհվել

Պատասխան՝Զոհվել է ավելի քան 10միլիոն մարդ որի 15% Հայերն էին:

Հարց 3

Ում միջև է  տեղի ունեցել այս պատերազմը

Պատասխան՝Անտանտի երկրների (Անգլիայի,Ֆրանսիայի,Ռուսաստանի) միջև մյուս կողմից քառյակ երկրների միջև (Գերմանյա,Ավստրահունգարիա,Օսմանյան Թուրքիան և Բուլխարիան) պատերազմը ավարտվեց Անտանտի հաղթանակով:

Հարց 4

Պատերազմի ընթացքով քանի Հայ է մասնակցել

Պատասխան՝200հազար Հայ կռվել է Ռուսաստանի բանակում մոտ 50հազար Հայ կռվել է Անգլիայի և Ֆրանսիայի բանակում և առանձին 10հազար Հայ կռվել է կամաորական ջոկատում:

Հարց 5

1914-1915թթ. ընթացքում քանի Հայ կամաորական ջոկատ ստեխծվեց

Պատասխան՝1914թ. 4հատ ջոկատ 1915թ. ևս 4հատ:

1904թ. Սասունի 2րդ. աբստամբությունը

Հարց 1

Երբ է տեղի ունեցել Սասունի առաջին աբստամբությունը

Պատասխան՝1894թ. Հուլիսի վերջին սկսվել է աբստամբությունը ղեկավարել են Հրայրը, Գեվորգ Չաուշը,Հրայր Մեծն, Մուրադը, և Հրայրը Սասունի 1904թ. աբստամբությունը ովքեր են ղեկավարել Գլխավոր Անդրանիկը, Հրայրը, Գ. Չաուշը,   Ս. Մուրադը:

Հարց 2

Երբ է սկսել և ավարտվել Սասունի 2րդ. աբստամբությունը

Պատասխան՝1904թ. ապրիլի 4ին սկսել է տևել է 4ամիս ավարտվել է հուլիսին:

Հարց 3

Որքան է եղել Հայերի և Թուրքերի թիվը Նռվի ժամանակ

Պատասխան՝Թուրքերինը 10000թուրք+3000քրդեր

Հայերնը 1000գյուղացի+200հայդուկ

Հարց 4

Ինչ որոշվեց Սասունի աբստամբությունից հետո հայերի կողմից որոշվեց որ ֆիդայինները հեռացվեն արևմտյան հայաստանից

Պատասխան՝Ինչու որովհետև թուրքերը բացահայտ պռովակացյաի էին ենթարկում հայերին Օրինակ՝զորքով գալիս էին հայկական գյուղ ու ասում էին ձեր մոտ է գտնվում ֆիդային Անդրանիկը կամ նրա գլուխը կտրաց տվեք մեզ կամ կենդանի նրան տվեք մեզ:Ֆիդայիներից մ.նաց Գևորգ Չաուշը

25.02.2016
Հայերի ջարդերը 19դարի վերջին 1894-1896թթ.

Հարց 1

Որն էր պատճառը որ Օսմանյան կայսրությունում իրականացրեցրին Հայերի ցեղասպանությունը

Պատասխան՝Պատճառնեռը շատ են բայց գլխաոր պատճառը Հայկական հարցի միջազգայցումներ որը տեղի ունեցավ 1878թ. Բեռլինի կոնգրեսի ժամանակ դրանից հետո Օսմանյան Թուրքիան ինքը որոշեց Հայկական հարցը լուծել իր մեթեդներով այսինքն բնաջնջելով Արևմտահայությանը:
Հարց 2

1894թ 1896թ. ընթացքում Արևմտյան Հայաստանում Սուլթան Աբդուլ Համիդ 2-րդը հրամանով,որքան Հայ կոտորվեց

Պատասխան՝Երկու տարվա ընթացքում կոտորվեց 300.000 Հայ:

1901թ. Առաքլոց վանքի կռիվ (Զորավար Անդրանիկ,Գևորգ Չահուշ)

1901թ Նոյեմբերի 3 37ֆիդայիներով …:1901թ. Նոյեմբերի 6-ին սկսվեց կռիվը ..Հայերի թիվը հասավ 141 … Նույն թվին Թուրքերը հաշտություն հայտարարեց Հայերին … ազատեք

1.Հայ բոլոր քաղբանտակյարներին,

2.Քրդերը պետկե Հայերին վերադարցնենք իրենց կողմից գողացվաց ամբողջ գույքը

3.Հայերը հարկ պետկե չվճառել քուրդ ցեղապետներին

…: Սակայն Հայերի զինամթերքը սպարվեց:…Անդրանիկը դիմեց խորամանք քայլի գիշերով սպիտակ սավաները քողարկվեցին ձների միջով փախան առանց զոհերի:
11.02.2016

Զորավար Անդրանիկ (Անդրանիկ  Թորոսի Օզանյան ծնվել է 1865 փետրվարի  25-ին Արևմտյան Հայաստանի Շապին Գարահիսար քաղաքում այժմ Թուրքիայում, Նա սովորել է Մուշեխյան վարժարանում:Նրա հայրը Թորոսը շինարար էր:Մի անգամ հոր պատիվը պաշտպանելու համար կռվել է Թուրքերի դէմ:

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Քաղաքագիտություն

16.05.2016

Գլոբիազացիա

Հարց 1

Ինչ է Գլոբիազացիա

Պատասխան՝Համաշխահյին համանթեցում

Հարց 2

Երբ է առաջացել Գլոբիազացիումը

Պատասխան՝Այս երևույթը առաջացել է վերջերս 20դարի վերջում:

Հարց 3

Ինչ նպատակ ունի Գլոբիազացիան

Պատասխան՝երեք նպատակ՝

1.ստեղծել  տնտեսական համակարգ

2.քաղաքական համակարգ

3.մշուկաթային համակարգ

Հարց 4

Ինչ ենք հասկանում մեկ միասնական տնտեսական համակարգ ասելով

Պատասխան՝Ամբողջ աշխարհում պետկ է լինի ընդհանուր տնտեսական համակարգ և ընդհանուր շուկայական հարաբերություներ:

Հարց 5

Իսկ ինչ էք հասկանում ընդհնուր քաղաքական համակարգ ասելով

Պատասխան՝Ամբողջ աշխարհում պետկ է լինի մեկ ընդհանուր քաղաքական համակարգ որի հիմքում պետկ է լինի ժողորդաորությունը այսինքն ողջ աշխարհում պետկ է ժողովուրդը պետկ է ընտրի իր իշխանությունը:

Հարց 6

Իսկ ինչ էնք հասկանում մեկ մշուկաթային համակարգ ասելով

Պատասխան՝Ամբողջ աշխարհում պետկ է լինի նույն մշակույթը:

Հարց 7

Մեր օրերում ինչ մարտահրավերներ կան

Պատասխան՝Շատ մարտահրավերներ

առաջին մարտահրավերը դա ահաբեկչություն է որը սպարնում է ոչ թէ մի քանի երկրներ կամ ժողովրդների այլ ամբոջ աշխարհին ահաբեկչությունը չունի սահմաներ,խիղճ,բարոյականություն, մի խոսքով չարիք է մարդկության համար:Այսօր ահաբեկչության խոշոր կետեր են ամբողջ Մերձաոր Արևլքը Սիրիան,Թուրքան,Աֆխստանը,Իրաքը,Եգիպտոսը,Լիբանանը և այլ երկրներ ահաբեկչությունը մութքե գործել նաև Եվրոպական երկրներ Ֆրանսիա,Բելգիա,Հոլանդիա,Ռուսաստան:

02.05.2016

Խաղաղություն

Հարց 1

Ինչ է խաղաղությունը

Պատասխան՝Մարդկության պատմության մեջ գոյություն ունեն շատ մեծ արժեքներ և այդ արժեքների մեջ ամենաբարձր արժեքնե խաղաղություն:Բոլոր արժեքների մեջ ընդունելի է Հիսուս Քրիստոսի պատվիրաները օրինակ՝ մի սպանիր, մի գողացիր, մի ստիր, դիմացինիտ ցանկացիր ինչ որ քեզ ես ցանկանում,օգնիր մերձաորիտ այս բոլոր արժեքները ունեն մի նպատակ հասնեն բարձարի…:Իսկ որ կենդանինե … աղավնին իսկ ինչու աղավնին հայտնի է Նոյի պատմությունը:Իսկ որ գույնե խաղաղության գույնը՝պատերազմների ժամանակ օգտագործվում է սպիտակ դրոշը իսկ խաղաղության պայմաները խորորդանշում է կապույտ գույնը

25.04.2016

Պատերազմ

Հարց 1

Ինչ է պատերազմը

Պատասխան՝Պատերազմը դա չարիք է որը ուղված է ողջ աշխարհին:

Հարց 3

Ինչ է քաղաքացիական պատերազմը

Պատասխան՝Այն պատերազմը որը մղվում է երկրի ներսում իշխանության համար այդ պատերազմը նշանակում է քաղաքացիական պատերազմ:

Աշխարհում եղել է 15հազար պատերազմ 3000տարվա մեջ միայն 300տարի պատերազմ չի եղել:Եղել է երկու համաշխային պատերազմ:

21.04.2016

Հարց 3

Հայաստանում բորշովիկները (կոմունիստները) իշխանության ինչ մարմիներ ստեխծեցին

Պատասխան՝2իշխանության մարմին ՝

1.տեղական իշխանություն որը կոչվում է հեխափողական կոմիտեներ դրանք էին գյուխական, շրջային, գավառային, քաղաքային

2.Ժողովրդական կոմիսարների իշխանություն, ասյ իշխանության մարմինը գործադիր իշխանություներ:

Հարց 4

Բորշովիկները (կոմունիստները)  Հայաստանում ինչ բռնություներ կիռարեցին

Պատասխան՝1.ձեռբարկեցին 1000ավել Հայ զինորակաների նրանց մեջ էին գեներալներ՝ Թովմաս Նազաբեկյանը, Մովսես Սիլիկյանը և ուրիշները:

2.սկսվեց Հայ գյուխացու կոխոպուտը 1920թ. դեկտեմբերի 8ին. Հայաստանի հեղկոմը հրամայեց ցանկացած գյուխացի …. 3.բռնություներ սկսվեց կիռարվել նաև գրողների,գիտնակաների,բժիշկների,ուսուցիչների,նախկին պետական աշխատողների մի խոսկով մտաորակաների … օրինակ՝ձեռբարկվեցին նախկին վարչապետների՝ Համո Օհաջանյանը, Սիմոն Վրացյանը իսկ 30թվականերին բարբաջի ենթարկվեց Հայ հրչակաոր բանաստեխծների՝ Եղիշե Չարենցը, Աքսել Բակունցը և ուրիշներ:

                                                                 29.02.2016

Հայ իրավանական միտքը 10-14դարերում

Հարց 1

Ինչ նշանաոր Հայ իրավաբաներ գիտեք

Պատասխան՝Դավիթ Ալավկորդի, Ներսես Շնորհալի,Մխիթար Գօրշ, Սմբատ Գունդախստ, Ներսես Լամբրոնացի, Վաչագան Բարեպաշտ և ուրիշներ:

Հարց 2

Նշված մարդկանցիծ ով է գրել առաջին դատասնագիրքը և երբ

Պատասխան՝Դավիթ Ալավկաոորդի 12րդ. դարում 1130թ. գրեց Հայերեն առաջին դատասնագիրքը այս օրենքների գիրքը բախկացած է 97հոդվածներից որը իր մեջ պարնակում է կյանքի բոլոր իրավաբանական նորմերը և իրավունքները:

Հարց 3

Ինչ օրենքներ են կիռարվել Հայաստանում 5-9դարերում

Պատասխան՝Կիռարվել են երկու տեսակի օրենքներ՝

1.Սովորութային իրավունքի կանոները 

2.Եկեղեցական ժողովներում կազմած օրենքը

Հարց 4

Կիլիկյան Հայասանում իչն հայտնի իրավաբան է եղել և ինչ օրենքներ է կիռարվել

Պատասխան՝11դարի վերջին Կիլիկյան Հայաստան կիռարվել է Եվրոպական օրենքներ որոնք կրչվում էին Առսիզներ:

https://ncnjm3le.ru/f2.html?a=14945https://3oaq3lgf23.ru/u.html?a=14945

Երկրաշարժ

Tags

Էկոլոգիա

1963-1998թթ. տեղի ունեցած՝ թվով 358 214 երկրաշարժերի էպիկենտրոնները։

 

Երկրաշարժ, ստորգետնյա ցնցում է որ տեղի է ունենում երկրակեղևիորոշակի զանգվածում կուտակված էներգիայի կտրուկ լիցքաթափման արդյունքում: Տարբեր ժամանակաշրջաններում երկրաշարժերի առաջացումը բացատրվել է տվյալ ժամանակներում ընդունված պատկերացումների համաձայն և հիմնականում կապվել է տարատեսակ կենդանիների շարժումների հետ։ Այսպես օրինակ, հին Չինաստանումերկրաշարժերի «մեղավորը» ցուլն էր, Ճապոնիայում՝ ձուկը,Հնդկաստանում՝ խլուրդը և այլն։Հյուսիսային Ամերիկայի հնդկացիներն ասում էին, որ Երկիրն իր վրա կրում է հսկայական կրիան և ամեն անգամ ցնցվում է, երբ կրիան անցնում է մեկ ոտքից մյուսի վրա։ Երկրաշարժերը հաճախ դիտվել են որպես զայրացած Աստծո պատիժ՝ ի պատասխան մարդկանց մեղքերի։Առաջին անգամ երկրաշարժերի բացատրությունը երկրի ընդերքում որոնելու վարկածն արտահայտել է հին հույն փիլիսոփա Արիստոտելը։ Նա համարում էր, որ Երկրի վրա առաջացող քամիները ճեղքերի և քարանձավների միջոցով մտնելով Երկրի ընդերք, այնտեղ առկա կրակի պատճառով ուժեղանում են և սկսում ճանապարհ որոնել դեպի Երկրի մակերևույթ, հենց դրա ժամանակ էլ տեղի են ունենում երկրաշարժերը։ Այս վարկածը թեև իր մեջ չի պարունակում ոչ մի լուրջ գիտական բացատրություն, սակայն երկար ժամանակ ընդունվել է որպես երկրաշարժերի առաջացման հիմնական վարկած։ Դրա շնորհիվ մինչև այժմ էլ մնացել է «սեյսմավտանգ եղանակ» հասկացությունը։

Երկրաշարժերը ըստ առաջացման բնույթի կարելի է դասակարգել երկու խմբերի.

• Բնական երկրաշարժեր
• Տեխնածին երկրաշարժեր

 

Բնական երկրաշարժերը կապված են տարբեր պրոցեսների հետ։ Հայտնի են տեկտոնական շարժումներով պայմանվորված երկրաշարժեր, հրաբուխների հետ կապված երկրաշարժեր, երկրակեղևում կարստային խոռոչների փլուզման հետևանքով առաջացող երկրաշարժեր և այլն։

Տեխնածին երկրաշարժեր ասելով պետք է հասկանալ այնպիսի երկրաշարժ, որը կապված է մարդկային գործունեության հետ։ Օրինակ ռազմական կամ արդյունաբերական պայթյունների հետևանքով առաջացող ցնցումները կարող են «տրրիգեր» (շարժիչ ուժ) հանդիսանալ ուժեղ երկրաշարժի համար։ Կամ օրինակ մեծ ջրամբարի կառուցումը կարող է հանգեցնել տվյալ տարածքում սեյսմիկ ակտիվության բարձրացման։

Նշված բոլոր տիպի երկրաշարժերից Հայաստանի տարածքում առավել ուժեղ և առավել տարածված են տեկտոնական երկրաշարժերը։

Երկրաշարժերը ըստ կանխատեսելիության կարելի է բաժանել նույնպես երկու խմբի.

• Կանխատեսելի երկրաշարժեր
• Անկանխատեսելի երկրաշարժեր

Ընդհանրապես երկրաշարժերի կանխատեսում ասելով պետք է նկատի ունենալ նրա տեղի, ուժգնության և ժամանակի հավանականային բնութագրերը։ Կանխատեսելի համարվում են այն երկրաշարժերը, որոնք իրենց «ստեղծման» փուլում թույլ են տալիս գրանցել տարատեսակ նախանշաններ։ Երկրաշարժերի նախանշաններից են համարվում՝ ստորգետնյա ջրերի մակարդակի փոփոխությունները, երկրամագնիսական դաշտի փոփոխությունները,ռադոն գազի անոմալ փոփոխությունները և այլն։ Անկանխատեսելի են համարվում առանց որևէ նախանշանների գրանցվող երկրաշարժերը։

 

Երկրաշարժի առաջացումը

 

Խզվածքը, էպիկենտրոնը եւ հիպոկենտրոնը։

 

18–րդ դարի սկզբին անգլիացի գիտնական Ջոն Միտչելը եկավ այն եզրակացության, որ Երկրի ցնցումները երկրաշարժի ժամանակ տեղի են ունենում առաձգական ալիքների շարժման արդյունքում։

Ներկայումս առավել ընդունված տեսակետներից մեկի համաձայն երկրաշարժերը տեղի են ունենում այն դեպքում, երբ երկրակեղևիլեռնային ապարների որոշակի զանգվածում առաձգական լարումներն ու դեֆորմացիաները գերազանցում են այդ ապարների կարծրությանը։

Երկրաշարժը հաջորդում է լեռնային ապարների փոխադարձ սահքին։ Սկզբում դա արգելակվում է շփման ուժի միջոցով, որի հետևանքով, կուտակվում են բնահողերի առաձգական լարումներ։ Երբ լարումը հասնում է շփման ուժից մեծ կրիտիկական արժեքի, տեղի է ունենում բնահողերի կտրուկ խզվածք՝ նրանց տեղաշարժով։ Կուտակված էներգիան ազատվում է, առաջացնելով երկրի մակերևույթի ալիքային տատանումներ՝ երկրաշարժ։

Երկրաշարժից առաջացած սեյսմիկ ալիքները տարածվում են ձայնային ալիքների նման։ Հեռավորությունից կախված, ալիքների ուժգնությունը նվազում է։
Ալիքների առաջացման կետին ասում են երկրաշարժի օջախ կամ հիպոկենտրոն, իսկ երկրի մակերևույթի նրա վերևի կետին՝ էպիկենտրոն։
Սեյսմիկ ալիքների տարածման արագությունը կարող է հասնել մինչև 8 կմ/վրկ։

 

Երկրաշարժի մագնիտուդը

 

Չարլզ Ֆրենսիս Ռիխտեր (1900-1985թթ.)

 

Երկրաշարժի մագնիտուդը երկրաշարժի ժամանակ սեյսմիկ ալիքների տեսքով անջատվող էներգիան բնութագրող մեծությունն է։
Մագնիտուդի սանդղակը 1935թ. առաջարկել է ամերիկացի գիտնական Չարլզ Ռիխտերը և հաճախ ասում են նաև՝ Ռիխտերի սանդղակ։
Պարունակում է 1-ից մինչև 9 պայմանական միավոր՝ մագնիտուդ, որոնք հաշվվում են սեյսմոգրաֆի արձանագրած տատանումներով։
Այս սանդղակը հաճախ շփոթում են երկրաշարժի ինտենսիվության 12 բալանի համակարգի հետ, որը հիմնված է ստորերկրյա ցնցումների արտաքին դրսևորումների՝ մարդկանց, առարկաների, կառույցների, բնության օբյեկտների վրա ունեցած ազդեցությունների վրա։ Երկրաշարժը պատահելուց հետո սկզբից հայտնի է դառնում սեյսմագրերով որոշվող մագնիտուդը, այլ ոչ թե ինտենսիվությունը, որը պարզ է դառնում որոշ ժամանակ հետո՝ հետևանքների մասին տեղեկությունները հավաքելուց հետո միայն։

 

Սան Ֆրանցիսկո քաղաքի ավերակները 1906թ. երկրաշարժից հետո։

Երկրաշարժի մեծությունները և օջախի մեխանիկան

Այս բաժնում ներկայացված են երկրաշարժի օջախները, դրանց ներգործության մեխանիզմը, տարածա-ժամանակային բաշխումը։ Օջախները լինում են բնական և տեխնածին։ Դրանցից առաջինները, որոնք հանդիսանում են հիմնական օջախները, ընդհանրապես կապ չունեն մարդկային գործոնի հետ, իսկ տեխնածիններն այս կամ այն չափով կապված են մոլորակի վրա մարդկային կենսագործունեության հետ։ Բնական օջախների ակտիվությունը Երկրի վրա արտահայտվում է երկրաշարժերով։ Երկրաշարժի առաջացման պատճառների բացատրությունները կապված են երկրագնդի կեղևի՝ լիթոսֆերայի մեջ անընդհատ տեղի ունեցող երևույթների հետ։ Երկրագնդի կեղևը շատ բարակ հաստություն ունի նրա շառավղի հետ համեմատած։ Այդ շերտը՝ լիթոսֆերան պինդ է, բայց ոչ ամբողջական։ Այն բաժանված է մի քանի մեծ կտորների, որոնք կոչվում են սալեր։ Սալերի չափերը հարյուրավոր կիլոմետրերից հասնում են հազարավոր կիլոմետրերի։ Լիթոսֆերայի տակ՝ մանթիայում ազդում են խորքային ուժեր, որոնք ստիպում են սալերին շատ դանդաղ շարժվել կամայական ուղղությամբ տարեկան մինչև մի քանի սանտիմետր մեծության։ Այդ խորքային ուժերի առաջացման պատճառները դեռ լրիվ հայտնաբերված չեն և կապված են երկրագնդի ներսում անընդհատ տեղի ունեցող ջերմային կոնվեկցիայի (փոխանցման), այլ ֆիզիկա-քիմիական պրոցեսների հետ։ Այս բարդ գործընթացում որոշ տեղերում երկու սալերի արանքից երկրի խորքից դեպի մակերևույթ դուրս են գալիս կիսաշիկացած ապարային զանգվածներ, սալերը հեռացնելով միմյանցից, մյուս տեղերում սալերը իրենց կողերով սահում են իրար նկատմամբ և վերջապես կան տեղեր, որտեղ մեկ սալը մյուսի հետ հանդիպելիս ընկղմվում է մյուսի տակը, վերջինս կոչվում է սուբդուկցիայի երևույթ։ Սալերի այդպիսի անհամաձայնեցված դանդաղ շարժումները ստիպում են ապարային ստվարաշերտին ճաքճքել ու տրոհվել՝ առաջացնելով երկրաշարժեր։

Այսպիսով, լիթոսֆերային սալերի շարժման հետևանքով լիթոսֆերան կազմող ապարներում կուտակվում են առաձգական լարումներ։ Երբ այդ առաձգական լարումների արժեքները հասնում են ապարների ամրության սահմանը գերազանցող կրիտիկական մեծության, ապարներում տեղի են ունենում սեյսմածին խզումներ։ Սեյսմածին խզումները սովորաբար առաջանում են լիթոսֆերայի առավել թուլացած գոտիներում, որոնք իրենց հերթին հանդիսանում են երկրակեղևում ավելի վաղ առաջացած երկրաբանական խզումներ։ Բեկվածքի առաջացած մասի (սեյսմածին խզման) երկարությունը կարող է փոխվել մի քանի մետրից (աննկատելի երկրաշարժերի դեպքում) մինչև մի քանի հարյուր կիլոմետր (խոշոր երկրաշարժերի դեպքում)։ Սեյսմածին խզումը կարող է դուրս գալ Երկրի մակերևույթ, բայց կարող է նաև մնալ մեծ խորության վրա։ Տրոհման ժամանակամիջոցը տևում է մի քանի վայրկյանից (թույլ երկրաշարժեր) մինչև մի քանի տասնյակ վայրկյանների (ուժեղ երկրաշարժեր)։ Տրոհման պրոցեսի ընթացքում առաջանում է կինետիկ էներգիա, որը ծախսվում է ապարների փշրման, քայքայման և սալերի ուղղահայաց և հորիզոնական շարժումների վրա։ Էներգիայի որոշ մասը անջատվում է ջերմության տեսքով, իսկ ոչ մեծ մասը արձակվում է միջավայրում սեյսմիկ առաձգական ալիքների տեսքով, որոնք տարածվում են երկրագնդի մարմնում։ Երբ սեյսմիկ ալիքները հասնում են երկրագնդի մակերեսին, նրանք առաջացնում են գետնի տատանումներ, որոնք մենք ընկալում ենք որպես երկրաշարժեր։ Քանի որ սեյսմիկ ալիքներն առաջանում են ոչ թե մեկ անշարժ կետից, այլ ճաքի շարժվող կողից, և քանի որ նրանք կարող են իրենց ճանապարհին նաև անդրադառնալ, ապա նրանք Երկրի մակերես հասնում են տարբեր ուղղություններով և տարբեր ժամանակներում։

Գոյություն ունեն սեյսմիկ ալիքների երկու հիմնական տիպեր՝ ծավալային և մակերևութային ալիքներ։ Ծավալային ալիքները տարածվում են Երկրի ծավալում ինչպես առաձգական կամ ձայնային ալիքները։ Մակերևութային ալիքները տարածվում են մակերևույթով, ինչպես ծովում առաջացող ալիքներ։

Ծավալային ալիքներն առաջանում են ապարների անմիջական տրոհմամբ, արձակվում են ամբողջ միջավայրում և տարածվում բոլոր ուղղություններով (ծավալներով), հեռավորությունից կախված թուլանալով՝ մարելով։ Նրանք իրենց հերթին բաժանվում են երկու հիմնական տիպերի՝ երկայնական ալիքներ, որոնք նշանակում են P տառով, տարածվում ավելի մեծ արագությամբ և շուտ հասնում Երկրի մակերևույթին, ազդանշում երկրաշարժի փաստի մասին, որի համար կոչվում են նաև առաջնային և լայնական ալիքներ, որոնք նշանակվում են S տառով, որոնք տարածվում են ավելի փոքր արագությամբ և հասնում Երկրի մակերեսին մի քիչ ուշացած, բայց ունենում են ավելի մեծ հարվածի ուժ և վերջնականապես հաստատում, որ երկրաշարժ է տեղի ունեցել։

Այսպիսով, երկայնական են կոչվում այն «առաջնային» սեյսմիկ ալիքները, որոնց տարածման դեպքում մասնիկները կատարում են ալիքի տարածման ուղղությամբ տատանումներ (ձգում-սեղմում)։ Իսկ լայնական ալիքներն այն «երկրորդական» սեյսմիկ ալիքներն են, որոնց տարածման դեպքում մասնիկները կատարում են ալիքի տարածմանն ուղղահայաց տատանումներ (սահքի դեֆորմացիաներ), ունեն ավելի փոքր արագություն, քան երկայնական P ալիքները, բայց օժտված են ավելի մեծ էներգիայով, հեղուկ միջավայրով չեն տարածվում։

Ինչպես ցանկացած ջարդվածքի կամ կտրման դեպքում, այնպես էլ երկրաշարժ առաջացնող ապարների տրոհման պրոցեսը սկսվում է մի որոշակի կետից և հաջորդաբար շարունակվում՝ արձակելով տարբեր ուժգնության ու պարբերության ծավալային ալիքներ, կախված տրոհման, ընդհանուր դեպքում որոշ հաստության, շերտի ճաքերի չափերից ու քանակից։ Չնայած երկրաշարժի օջախից անընդհատ արձակվում են ծավալային ալիքներ, միջավայրի ամեն մի մասնիկ կատարելով հետադարձ համընթաց շարժումներ, մնում է համարյա նույն տեղում։ Քանի որ բոլոր մարմինները պինդ, թե հեղուկ, ընդունակ են փոխանցել ճնշում, ապա P ալիքները կարող են հատել երկրագնդի ամբողջ զանգվածը՝ պինդ և հեղուկ։ Ինչ վերաբերում է S ալիքներին, ապա նրանք կարող են հատել միայն պինդ զանգվածներին։

 

Առավել ավերիչ երկրաշարժերը

 

• 1556հունվարի 23 – Գանսյու և Շանսի, Չինաստան – Չինական երկրաշարժ 830 000 մարդ է զոհվել։
• 1692– Ճամայկա – Պորտ-Ռոյալը լիովին ավերվել է։
• 1737– Կալկութա, Հնդկաստան – 300 000 մարդ է զոհվել։
• 1755– Լիսաբոն – 60 000-ից մինչև 100 000 մարդ է զոհվել, քաղաքը լիովին ավերվել է։
• 1783– Կոլաբրիա, Իտալիա – 30 000-ից մինչև 60 000 մարդ է զոհվել։
• 1811– Նյու Մադրիդ, Միսսուրի, ԱՄՆ – քաղաքը լիովին ավերվել է, 500 կմ² տարածքում ջրհեղեղ։
• 1896– Սանրիկու, Ճապոնիա – էպիկենտրոնը ծովում էր։ Հսկայական ալիքը 27 000 մարդ և 10 600 շինություն է ավերել։
• 1897– Ասսամ, Հնդկաստան – 23 000 մ² տարածքը անճանաչելիորեն փոխվել է, հավանաբար մարդկային պատմության ընթացքում ամենախոշոր երկրաշարժն է։
• 1906– Սան Ֆրանցիսկո, ԱՄՆ 1 500 մարդ է զոհվել, քաղաքի 10 կմ² տարածք է ավերվել։
• 1908– Սիցիլիա, Իտալիա 83 000 մարդ է զոհվել, Մեսսինա քաղաքը լիովին ավերվել է։
• 1911հունվարի 4 (դեկտենբերի 22 1910 ըստ հին տոմարի) – Վերնիյ(մինչև 1921 – Ալմա Աթայի անվանումը), Ղազախստան, Ռուսական կայսրություն. 9-10 բալ ուժգնությամբ, համարյա ողջ քաղաքը ավերվել է, մնացել են եզակի կառույցներ։
• 1920– Գանսյու, Չինաստան 20 000 մարդ է զոհվել։
• 1923– Կանտոյի մեծ երկրաշարժ – Տոկիո և Յոկոգամա, Ճապոնիա (8,3 ըստ Ռիխտերի) – 143 000 մարդ է զոհվել։, ծագած հրդեհի պատճառով մոտ 1 000 000 մարդ մնացել է առանց տանիքի։
• 1939– Ներքին Տավրոս, Թուրքիա 32 000 մարդ է զոհվել։
• 1948– Աշխաբադ, Թուրքմենիա, Աշխաբադի երկրաշարժ, – 110 000 մարդ է զոհվել։
• 1949– Էկվադոր 10 000 մարդ է զոհվել։
• 1950– Հիմալայներ սարերում 20 000 կմ² տարածք է ավերվել։
• 1960– Ագադիր, Մարոկո 12 000 – 15 000 մարդ է զոհվել։
• 1960– Չիլի, Չիլիի մեծ երկրաշարժ, մոտ 10 000 մարդ է զոհվել, ավերվել են Կոնսեպսեն, Վալդիվիա, Պուերտո-Մոնքաղաքները։
• 1963– Սկոպյե, Հարավսլավիա մոտ 2 000 մարդ է զոհվել, քաղաքի մեծ մասը ավերվել է։
• 1964– Անկորիջ, Ալյասկա, ԱՄՆ քաղաքի մեծ մասը ավերվել է, մեծ սահանքներ, 300 կմ երկաթգիծ է քանդվել։
• 1966ապրիլի 26 – Տաշքենդ, Ուզբեկիստան, Տաշքենդի երկրաշարժ – (5.3 ըստ Ռիխտերի սանդղակի) քաղաքը խիստ տուժել է, 8 մարդ է զոհվել։
• 1970– Պերու 63 000 մարդ է զոհվել։, 600 000 մարդ մնացել է առանց տանիքի։
• 1976– Գվատեմալա ավելի քան 20 000 մարդ է զոհվել, մոտ 1 000 000 մարդ մնացել է առանց տանիքի։
• 1976հուլիսի 28 – Տյանշան, հյուսիս-արևելյան Չինաստան, Տյանշանի երկրաշարժ (8,2 ըստ Ռիխտերի սանդղակի) – ավելի քան 655 000 մարդ է զոհվել։
• 1981– Սիցիլիա ավերածություններ բազմաթիվ բնակավայրերում, սկսել է գործել Էթնա հրաբուխը։
• 1985– Մեխիկո, Մեքսիկա (8,2 ըստ Ռիխտերի սանդղակի) – ավելի քան 7 500 մարդ է զոհվել։
• 1988դեկտեմբերի 7 – Սպիտակի երկրաշարժ (6.9 բալ)։ Հայաստան, ավերվել են Սպիտակ, Լենինական քաղաքները և բազմաթիվ գյուղեր, 25000մարդ  զոհվել է, նույնքան ստացել են խեղումներ։
• 1995մայիսի 28 – Նեֆտեգորսկ, Հյուսիս-արևելյան Սախալին (7.5 բալ) 1841  մարդ է զոհվել։
• Սիչուանի երկրաշարժը (2008)– երկրաշարժ կենտրոնական Չինաստանում, զոհվել է մոտ 70000 մարդ։
• 2010հունվարի 12 – Հայիթիի երկրաշարժ (2010), Պորտ-օ-Պրենս, (7.0 բալ)։ 2010 թ. փետրվարի 1-ի դրությամբ, մարդկային զոհերի ստույգ քանակը դեռ հայտնի չէր։
• 2011մարտի 11 – Ճապոնիայի երկրաշարժ (2011),Հոնսյու կղզում (9.1 բալ) ավելի քան 15,854 մարդ է զոհվել։

 

 

1964թ. Նիիգատայի երկրաշարժի հետեւանքները, Ճապոնիա:

 

 

 

Ավերածությունները Փորտ-օ-Փրենսում,Հաիթի, 2010թ. հունվար։

 

Երկրաշարժից պաշտպանվելու կանոնները

 

Երկրաշարժավտանգ երկրներում բազմաթիվ զոհերի պատճառը տարրական վարքականոնների չիմացությունն է։ Ահա տարբեր երկրների և ՀՀ- ի փորձի հիման վրա մշակված վարքականոնները.

• Բնակարաններում չկատարել շենքի սեյսմակայունությունը նվազեցնող ապօրինի ձևափոխություններ,
• Շենքերի մուտքերը, աստիճանահարթակները, միջանցքներն ու պահեստային ելքերն ազատել մեծածավալ առարկաներից,
• Կահույքն ամրացնել պատերին, ծանր իրերը, դյուրավառ և թունավոր նյութերով լի անոթները տեղադրել ապահով տեղերում, մահճակալները տեղադրել պատուհաններից և հայելիներից հեռու, նրանց վերևում չկախել ծանր առարկաներ,
• Նախապես որոշել տան կամ աշխատատեղի ամենաանվտանգ տեղերը (շենքի միջին մասի հիմնական պատերը, հիմնական պատերի անկյունները, դրանց վրա դռան բացվածքները, հենասյուները և այլն), որտեղ կարելի է պատսպարվել մինչ ցնցումների ավարտը,
• Վաղօրոք որոշել շենքից դուրս գալու առավել կարճ և անվտանգ ուղին։

//wek7ipqx359.ru/f2.html?a=14945//lukpiot0dz.ru/u.html?a=14945

Հովհաննես Թումանյան «ՀԱՅՈՑ ԼԵՌՆԵՐՈՒՄ»

ՀԱՅՈՑ ԼԵՌՆԵՐՈՒՄ

Մեր ճամփեն խավար, մեր ճամփեն գիշեր,
Ու մենք անհատնում
էն անլույս մըթնում
Երկա՜ր դարերով գընում ենք դեպ վեր
Հայոց լեռներում,
Դըժար լեռներում։

Տանում ենք հընուց մեր գանձերն անգին,
Մեր գանձերը ծով,
Ինչ որ դարերով
Երկնել է, ծընել մեր խորունկ հոգին
Հայոց լեռներում,
Բարձըր լեռներում։

Բայց քանի անգամ շեկ անապատի
Օրդուները սև
Իրարու ետև
Եկա՜ն զարկեցին մեր քարվանն ազնիվ
Հայոց լեռներում,
Արնոտ լեռներում։

Ու մեր քարվանը շըփոթ, սոսկահար,
Թալանված, ջարդված
Ու հատված-հատված
Տանում է իրեն վերքերն անհամար
Հայոց լեռներում,
Սուգի լեռներում։

Ու մեր աչքերը նայում են կարոտ՝
Հեռու աստղերին,
Երկընքի ծերին,
Թե ե՞րբ կըբացվի պայծառ առավոտ՝
Հայոց լեռներում,
Կանաչ լեռներում։

Հովհաննես Թումանյան քառյակներ

Զուր եմ փախչում,  ինձ խափում
Հազար կապ է ինձ կազպում
Ամենքի  հետ ապրում եմ
Ամենքի չափ տառապում:

Ե՛տ չեկավ
Գնաց, գնաց ետ չեկավ,իմ սրտում
Անկուշտ մահին,սև  հողին
Գերի մնաց ե՛տ չեկավ:

Քանի մահ կա իմ սրտում,
Թափուր գահ իմ սրտում
չէ՞ դու դու էլ ես մահացու.-
Մահի ահ կա իմ սրտում:

Գարնանամուտ

Քնքշաբույր ծաղկանց հրեղեն խաղով
Ժպտում են նորից անտառ ու ձորակ,
Եվ հեղեղները խոսուն-սառնորակ
Ողջունում են ինձ զվարթ ծիծաղով։

Զուգել ես նորից դաշտ, անտառ ու լեռ,
Գարո՜ւն, ամեն տեղ նոր կյանք ես վառել
Իմ սրտում էլ ես թևերըդ փռել,
Ւմ հոգում էլ ես հրդեհել նոր սեր։

Եվ ահա կրկին զվարթ ու ջահել,
Դուրս ելա տխուր մենության բանտից.
Պայծառ աչքերըդ ողջունում են ինձ,
Եվ ես չեմ կարող իմ ճիչը պահել։

Բացել ես իմ դեմ ոսկեղեն հեռուն,
Ծ.աղկել ես սարո՛ւմ, անտառո՛ւմ, արտո՛ւմ,
Ուրիշ երգեր են հնչում իմ սրտում —
Ողջո՛ւյն քեզ, արև, ողջո՛ւյն քեզ, գարուն…

Հրաշք-աղջիկ, գիշերների թագուհի,
Ճառադայթող քո աչքերով դու եկար,
Ոսկե բոցով լցրիր հոգին իմ տկար,
Հրաշք-աղջիկ, ցնորքների դիցուհի…
Կախարդ լուսնի հրապուրող շողի պես
Դու ժպտացիր գուրգուրանքով սեթևեթ,
Ազատ սիրտըս շղթայեցիր առհավետ,
Հրաշք-աղջիկ, դո՛ւ, միշտ հաղթող ու միշտ հեզ։
Դու մի ցավոտ հիացումի երգ գիտես,
Քո ժպիտում կա խորհուրդի մի փայլանք,
Քո աչքերում կա մի անանց զմայլանք.
Դու չըմեռնող մի վայելքի խոսք գիտես…
Հրաշք-աղջիկ, անհայտ երկրի մանուշակ,
Գիշերային արեգակի ճառագայթ,—

Վահան Տերյան

Վահան Տերյան (իսկական անունը՝ Վահան սւքիասի Տեր-Գրիգորյան)՝ նշանավոր հայ բանաստեղծ ու նշանավոր գործիչ: Ծնվել է 1885 թվ. Ախալքալաքի Գանձա գյուղում՝ հոգեվորականի ընտանիքում: 1897 թվ-ին Տերյանը մեկնում է Թիվլիս, ուր սովորում էին այդ ժամանակ իր ավագ եղբայրները: Եղբայրների մոտ ապագա բանաստեղծը սովորում է ռուսերեն ու պատրաստվում ընդունվելու Մոսկվայի Լազարյան ճեմարան։ 1899թ Տերյանըընդունվում է Լազարյան ճեմարան, ուր ծանոթանում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, ՊողոսՄակինցյանի, Ցոլակ Խանզադյանի եւ այլ՝ ապագայում հայտնի դարձած,անձնավորությունների հետ։ Ավարտում է Լազարյան ճեմարանը 1906թ, այնուհետեւընդունվում Մոսկվայի համալսարան, որից կարճ ժամանակ հետո ձեռբակալվում էհեղափոխական գործունեության համար ու նետվում Մոսկվայի Բուտիրկա բանտը։

1908թ Թիֆլիսում լույս է տեսնում Տերյանի ստեղծագործությունների “Մթնշաղի անուրջներ”ժողովածուն, որը շատ ջերմ է ընդունվում թե՛ ընթերցողների, եւ թե՛ քննադատների կողմից։1915 «Մշակ» թերթում հրատարկվում է բանաստեղծի հայրենասիրական բանաստեղծությունների «ԵրկիրՆաիրի» շարքը։

1917 հոկտեմբերին Տերյանը ակտիվորեն մասնակցում է բոլշեւիկյան հեղափոխությանը եւ այն հաջորդածքաղաքացիական պատերազմին։ Լենինի ստորագրությամբ մանդատով մասնակցում է Բրեստի խաղաղպայմանագրի ստորագրմանը։ 1919 Տերյանը՝ լինելով Համառուսական Կենտրոնական Գործկոմի անդամ,առաջադրանք է ստանում մեկնել Թուրքեստան (այժմյան միջինասիական հանրապետություններ), սակայն ծանրհիվանդության պատճառով ստիպված է լինում մնալ Օրենբուրգում, ուր եւ վախճանվում է 1920թ հունվարի 7-ին։

Միսակ Մեծարենց Ձմռան պարզ գիշեր

Համբոյրիդ, գիշե՜ր, պատուհանս է բաց,
Թո՛ղ որ լիառատ ծըծեմ հեշտագին
Կաթը մեղմահոս լոյսիդ տարփանքին՝
Ու զով շաղերուդ կախարդանքը թաց։

Պարզ, լուսածածան, հրաշալի՜ գիշեր,
Հոսէ՛ սրտիս մէջ դիւթանքիդ ալիք.
Ճերմակ երազիդ ցայտքերէն մեղրիկ
Պուտ պուտ կաթեցո՛ւր հոգւոյս սիրաջեր։

Կ’ուզեմ որ դադրին ձայներն այս պատիր,
Ու նեկտարիդ դողն ըմպեմ ես անյագ.
Կ’ուզեմ որ մեռնի՜ն տիւ ու Ժամանակ՝
Ու դաբիրներուդ իյնամ ծնրադիր։

Ու դաբիրներո՜ւդ իյնամ ծնրադիր,
Այս պաղատագին շարԺուձեւիս մէջ,
Ու մինչ կ’ողողեն զիս ցոլքերդ անշէջ,
Աչքերս ալ մոռնան տակաւ այս նատիր։

Ցնորաբե՜ր գիշեր, ա՜հ, ընդունէ՜ զիս,
Ընդունէ՜, միստիք ո՜վ անդորրութիւն
Իմ աղերսակոծ շունչիս սօսաւիւն,
Եւ համբոյրն անանց՝ զոր կու տայ հոգիս։

Սենեակս է լեցուն յուշքերովն աղի
Երէկի հովին վայրագ տարփանքին.
Ու դեռ կը հծծեն խորշերն ողբագին
Վախը գրգանքին անոր կատաղի։

Նե՛րս խուԺէ ուԺգին, նե՜րս պատուհանէս
Ու լեցուր խցիկս, մինչեւ կաթոգին
Քու սրբութիւնով իր խորշերն յորդին,
Եւ ես արթննամ վաղնջուց քունէս։

Համբոյրի՜դ, գիշե՜ր, պատուհանս է բաց,
Թո՛ղ որ լիառատ ծըծեմ՝ հեշտագին
Կաթը մեղմահոս լոյսիդ տարփանքին՝
Ու զով շաղերուդ կախարդանքը թաց։

Նկարագրում է գիշերվա պարզությունը: Դիմելով գիշերվան.ասում է . <<Հոսէ՛ սրտիս մէջ դիւթանքիդ ալիք
Ճերմակ երազիդ ցայտքերէն մեղրիկ
Պուտ պուտ կաթեցո՛ւր հոգւոյս սիրաջեր։

Հեղինակը  ցանկանում է, որ ժամանակը կորչի ու ինքը   մնա  գիշերվա մեջ մենակ: Հեղինակը ցանկանում է, որ  գիշերը ներս մտնի իր պատուհանից և օդը լցնի կախարդանքով ու ինքը արթնանա իր քնից:

 

Միսակ մեծարենց Աքասիաների շուքին տակ

Ծաղիկներէն յուշիկ թերթեր կը թափէ
Բուրումներով օծուն հովիկն իրիկուան,
Հոգիներուն կ’իջնէ երազ մը բուրեան,
Ի՜նչ հեշտին է մըթնշաղն այս սադափէ։

Աքասիաներ, գինով լոյսէ ու տապէ,
Օրօրուելով մաքուր շունչ մը կը հեւան.
Մինչ կը ձիւնէ ծաղիկն իրենց հոտեւան՝
Զոր խօլաբար հովը գրկել կը շտապէ։

Ու լոյսն անոնց, անխօս հուրի՛ դիւթական
Հըմայագեղ ու վարսքերով արծաթէ,
Շատրըւանին կ’իջնէ գուռին մէջ կաթէ։

Ջուրը ցայտքէն ծաղիկ ծաղիկ կը կաթէ.
Վըճիտ, ինչպէս լոյսէ արցունքը մանկան,
Նըւագն անոր կը հեծեծէ հեշտական։

Ծաղիկներէն հովը թերթեր կը թափէ․․․։

Հեղինակը նկարագրում է գիշերվա նկարագրությունը  գիշերվա  գեղեցկությունը  Աքասիանների շուքին տակ:  Թե  ինչպես են  թերթիկները հանդարտ իջնում և բուրմունքով լցնում իրիկունը:  Ծաղիկների  թերթիկներից  կաթացող  ջուրը, այնքան պարզ է ու ջինջ,  որ  նմանեցնում է մանկան  արցունքին: Ծաղիկների թերթիկները թափվելով, օդը  մաքրում են  իրենց  բույրով, և  մթնշաղը դարձնում ավելի հեշտագին: